Timofeyev i Postupkin v. Rosja 45431/14, 22769/15 WYROK ETPCz z dnia 19-01-2021 r.

Izba

Nadzór administracyjny i ograniczenia przemieszczania się nakładane na osoby zwolnione z zakładu karnego

Art. 6 EKPCz
„1. Każdy ma prawo do sprawiedliwego i publicznego rozpatrzenia jego sprawy w rozsądnym terminie przez niezawisły i bezstronny sąd ustanowiony ustawą przy rozstrzyganiu o jego prawach i obowiązkach o charakterze cywilnym albo o zasadności każdego oskarżenia w wytoczonej przeciwko niemu sprawie karnej. Postępowanie przed sądem jest jawne, jednak prasa i publiczność mogą być wyłączone z całości lub części rozprawy sądowej ze względów obyczajowych, z uwagi na porządek publiczny lub bezpieczeństwo państwowe w społeczeństwie demokratycznym, gdy wymaga tego dobro małoletnich lub gdy służy to ochronie życia prywatnego stron albo też w okolicznościach szczególnych, w granicach uznanych przez sąd za bezwzględnie konieczne, kiedy jawność mogłaby przynieść szkodę interesom wymiaru sprawiedliwości.
2. Każdego oskarżonego o popełnienie czynu zagrożonego karą uważa się za niewinnego do czasu udowodnienia mu winy zgodnie z ustawą.
3. Każdy oskarżony o popełnienie czynu zagrożonego karą ma co najmniej prawo do:
a) niezwłocznego otrzymania szczegółowej informacji w języku dla niego zrozumiałym o istocie i przyczynie skierowanego przeciwko niemu oskarżenia;
b) posiadania odpowiedniego czasu i możliwości do przygotowania obrony;
c) bronienia się osobiście lub przez ustanowionego przez siebie obrońcę, a jeśli nie ma wystarczających środków na pokrycie kosztów obrony – do bezpłatnego korzystania z pomocy obrońcy wyznaczonego z urzędu, gdy wymaga tego dobro wymiaru sprawiedliwości;
d) przesłuchania lub spowodowania przesłuchania świadków oskarżenia oraz żądania obecności i przesłuchania świadków obrony na takich samych warunkach jak świadków oskarżenia;
e) korzystania z bezpłatnej pomocy tłumacza, jeżeli nie rozumie lub nie mówi językiem używanym w sądzie.”

Art. 7 EKPCz
„1. Nikt nie może być uznany za winnego popełnienia czynu polegającego na działaniu lub zaniechaniu działania, który według prawa wewnętrznego lub międzynarodowego nie stanowił czynu zagrożonego karą w czasie jego popełnienia. Nie będzie również wymierzona kara surowsza od tej, którą można było wymierzyć w czasie, gdy czyn zagrożony karą został popełniony.
2. Niniejszy artykuł nie stanowi przeszkody w sądzeniu i karaniu osoby winnej działania lub zaniechania, które w czasie popełnienia stanowiły czyn zagrożony karą według ogólnych zasad uznanych przez narody cywilizowane.”

Art. 2 Protokołu nr 4 do EKPCz
„1. Każdy, kto przebywa legalnie na terytorium państwa, ma prawo do swobodnego poruszania się i do swobodnego wyboru miejsca zamieszkania na tym terytorium.
2. Każdy może swobodnie opuścić jakikolwiek kraj, w tym swój własny.
3. Korzystanie z tych praw nie może podlegać innym ograniczeniom niż te, które określa ustawa i które są konieczne w społeczeństwie demokratycznym z uwagi na bezpieczeństwo państwowe i publiczne, utrzymanie porządku publicznego, zapobieganie przestępczości, ochronę zdrowia lub moralności lub ochronę praw i wolności innych osób.
4. Prawa wymienione w ustępie 1 mogą również zostać poddane w określonych rejonach ustawowym ograniczeniom uzasadnionym interesem publicznym w społeczeństwie demokratycznym.”

Art. 4 Protokołu nr 7 do EKPCz
„1. Nikt nie może być ponownie sądzony lub ukarany w postępowaniu przed sądem tego samego państwa za przestępstwo, za które został uprzednio skazany prawomocnym wyrokiem lub uniewinniony zgodnie z ustawą i zasadami postępowania karnego tego państwa.
2. Postanowienia poprzedniego ustępu nie stoją na przeszkodzie wznowieniu postępowania zgodnie z ustawą i zasadami postępowania karnego danego państwa, jeśli zaistnieją nowe lub nowo ujawnione fakty lub jeśli w poprzednim postępowaniu dopuszczono się rażącego uchybienia, które mogło mieć wpływ na wynik sprawy.
3. Żadne z postanowień niniejszego artykułu nie może być uchylone na podstawie artykułu 15 konwencji.”

Pierwszy Skarżący został w 2003 r. skazany na karę 11 lat pozbawienia wolności za zabójstwo. Drugi Skarżący został w 2007 r. skazany na karę 7 lat pozbawienia wolności za handel narkotykami. Obydwaj zostali uznani za niebezpiecznych recydywistów. Obaj Skarżący zostali osadzeni w tym samym zakładzie karnym, którego władze w 2013 r. wystąpiły do sądu rejonowego o orzeczenie nadzoru administracyjnego, uzasadniając to wagą popełnionych przez Skarżących przestępstw, recydywą, brakiem zainteresowania wykonywaniem pracy w zakładzie karnym oraz wielokrotnym orzekaniem wobec nich sankcji dyscyplinarnych. W obydwu przypadkach został orzeczony nadzór administracyjny (na odpowiednio 8 i 6 lat), polegający na zakazie opuszczania domostwa w godzinach nocnych oraz obowiązku stawiennictwa w lokalnym oddziale MSW raz w miesiącu.

Pierwszy Skarżący złożył skargę do ETPCz, powołując się na naruszenie prawa do obrony i rzetelnej procedury sądowej (mimo że składał wniosek o pełnomocnika z urzędu, wniosek ten został oddalony) oraz naruszenie art. 7 EKPCz. Drugi Skarżący twierdził, że naruszono jego wolność przemieszczania się (art. 2 Protokołu nr 4 do EKPCz) oraz ukarano go ponownie za ten sam czyn (art. 4 Protokołu nr 7 do EKPCz).

Zarzucane naruszenie art. 7 EKPCz i art. 4 Protokołu nr 7 do EKPCz

• Analizę potencjalnego naruszenia art. 7 EKPCz należy rozpocząć od odpowiedzi na pytanie, czy została zastosowana „kara”. (§ 71) Obok kar mogą istnieć środki prewencyjne, do których zakaz retroaktywności nie ma zastosowania. (§ 73) Trybunał bierze pod uwagę to, czy dany środek został nałożony w rezultacie skazania, a także naturę, cel i surowość danego środka, kwalifikację środka oraz przepisów procesowych i wykonawczych w prawie krajowym. (§ 72)

• W realiach sprawy nie ma wątpliwości, że nadzór administracyjny był orzekany po skazaniu Skarżących na karę pozbawienia wolności. (§ 74) Sam środek był nazwany jednak „administracyjnym” oraz nie był traktowany jako kara (a raczej jako środek prewencyjny) przez orzecznictwo sądów rosyjskich. (§ 75–76) Mimo możliwości nałożenia sankcji karnych w razie niestosowania się do nadzoru, orzekanie tego środka było oparte o procedurę cywilną. (§ 78–79) Środek ten nie jest także bardzo surowy. (§ 80) Wszystkie te czynniki przesądzają o tym, że nadzór administracyjny nie jest „karą” w rozumieniu art. 7 EKPCz, a więc także art. 4 Protokołu nr 7, a zatem skarga w zakresie tych dwóch przepisów musi być odrzucona jako niezgodna z jurysdykcją Trybunału ratione materiae. (§ 81–82, 86–87)

Naruszenie art. 6 EKPCz

• Skoro Trybunał uznał, że nadzór administracyjny nie jest karą, to nie można mówić także o „oskarżeniu w sprawie karnej”. Karny aspekt art. 6 EKPCz nie ma zatem zastosowania. Ograniczenia dotyczące przemieszczania się jako związane z kwestią praw człowieka art. 6 EKPCz mają charakter cywilny. (§ 92–93) Chociaż prawo do korzystania z pomocy profesjonalnego pełnomocnika jest przewidziane wprost jedynie dla spraw karnych (art. 6 ust. 3 lit. c EKPCz), to wymogi rzetelności i kontradyktoryjności procedury sądowej sprawiają, że w sprawach cywilnych, w niektórych wypadkach można wywodzić to prawo z art. 6 ust. 1 EKPCz. (§ 98–99)

• Skoro Skarżący występował jako pozwany w procesie o ustanowienie nadzoru administracyjnego, Trybunał musi ocenić, czy niezapewnienie Skarżącemu pełnomocnika z urzędu naruszyło jego prawo do rzetelnego procesu. (§ 101) Wymogi wobec państwa-strony są tym większe, jeżeli konsekwencje dla Skarżącego były dość dotkliwe, w szczególności w zakresie praw konwencyjnych. (§ 102) Skoro Skarżący nie był prawnikiem i chciał kwestionować ustalenia faktyczne, a druga strona była podmiotem profesjonalnym (administracja zakładu karnego) wspieranym dodatkowo przez prokuraturę, doszło do sytuacji nierównowagi między stronami postępowania. (§ 104) Tego typu nierównowaga przełożyła się na naruszenie art. 6 EKPCz. (§ 107)

Zarzucane naruszenie art. 2 Protokołu nr 4 do EKPCz

• Obowiązek stawiennictwa w jednostce MSW, zakaz opuszczania domostwa w określonych godzinach oraz obowiązek zgłaszania zmiany miejsca zamieszkania w ciągu 3 dni niewątpliwie stanowią ingerencję w wolność przemieszczania się. (§ 125) Taka ingerencja może być usprawiedliwiona, jeżeli jest legalna, służy realizacji celu określonego w art. 2 ust. 3 Protokołu nr 4 do EKPCz oraz jest konieczna w demokratycznym społeczeństwie. (§ 126)

• Przepisy zastosowane w realiach sprawy były wystarczająco precyzyjne, aby spełnić wymóg legalności i przewidywalności podstawy prawnej. (§ 128–131) Służyły one zapobieganiu przestępczości. (§ 132) Środek ma też charakter proporcjonalny, bowiem w świetle sytuacji Skarżącego (niebezpiecznego recydywisty), koniecznym wydawało się zastosowanie tego typu ograniczeń. Nadto istniała okresowa (co 6 miesięcy, po połowie okresu, na który nadzór administracyjny został nałożony) możliwość weryfikacji, czy stosowanie nadzoru jest dalej uzasadnione. (§ 133–138)

W 2011 r. w Federacji Rosyjskiej weszła w życie ustawa nr 64-FZ, wedle której nadzór administracyjny może być orzeczony w stosunku do m.in. skazanych sprawców ciężkich przestępstw, sprawców umyślnych przestępstw przeciwko małoletnim lub recydywistów (art. 3 § 1), jeżeli w trakcie pobytu w zakładzie karnym dopuszczali się przewinień dyscyplinarnych lub określonych wykroczeń (art. 3 § 3). Zastosowanie nadzoru administracyjnego jest obligatoryjne, jeżeli m.in. skazany został uznany za niebezpiecznego recydywistę (art. 3 § 2). W ramach nadzoru administracyjnego zobowiązuje się byłego więźnia do stawiennictwa w odpowiednim organie od jednego do czterech razy w miesiącu, a można go zobowiązać do m.in. pozostawania w miejscu zamieszkania w określonych godzinach (art. 4). Obowiązkowe jest także zawiadamianie odpowiednich organów o zmianie miejsca zamieszkania (art. 11). Celem stosowania nadzoru administracyjnego jest zapobieganie popełnianiu przestępstw przez więźniów, a także ochrona państwa i społeczeństwa. [§ 32–37, 41] Nadzór administracyjny stosuje się na okres od 1 do 3 lat lub do zatarcia skazania (w przypadku zabójstwa – 8 lat, w przypadku handlu narkotykami – 6 lat), jeżeli m.in. skazany został uznany za niebezpiecznego recydywistę. Możliwe jest jednak uchylenie nadzoru administracyjnego na wniosek zainteresowanego po upływie połowy okresu, na który został orzeczony; wnioski w tej sprawie można składać do sądu co 6 miesięcy. [§ 39–40, 49] Niestosowanie się do nadzoru administracyjnego – w zależności od rodzaju naruszenia – może być przestępstwem albo wykroczeniem administracyjnym. [§ 51–52] W postępowaniu w sprawach nadzoru administracyjnego stosuje się przepisy kodeksu postępowania cywilnego. [§ 53–56]

Nadzór administracyjny; okres próby; wolność przemieszczania się; kara; recydywa

http://hudoc.echr.coe.int/eng?i=001-207375

Wydaje się, że rozważania ETPCz w tej sprawie można zastosować do nadzoru prewencyjnego orzekanego na podstawie art. 22–24 ustawy z dnia 22 listopada 2013 r. o postępowaniu wobec osób z zaburzeniami psychicznymi stwarzających zagrożenie życia, zdrowia lub wolności seksualnej innych osób (tekst jednolity Dz.U. z 2020 r., poz. 1346).