Modalność można badać biorąc pod uwagę dwa aspekty. Pierwszy dotyczy językoznawstwa, drugi natomiast prawoznawstwa. Problematyka ta badana może być zatem z dwóch perspektyw, dlatego też nierzadko pojawiają się trudności terminologiczne oraz pojęciowe. Modalność deontyczna to inaczej modalność logiczna. Początki pojęcia modalność sięgają już czasów starożytności a wraz z nią pierwszych rozważań nad językiem. Modalność można definiować na wiele sposobów szczególnie biorąc pod uwagę założenia metodologiczne i cel. Modalność to kategoria uniwersalna i w żadnym języku nie można wyobrazić sobie istnienia wypowiedzeń bez modalności, ponieważ jest to składnik obligatoryjny każdego zdania. To jak zjawisko modalności jest klasyfikowane przez różnych badaczy świadczy o tym, że modalność w języku to złożona kategoria. Inaczej ujmują ją językoznawcy dla których często punktem wyjścia są morfologiczne własności wyrażeń np. tryb czasownika. Zagadnienie to również inaczej ujmują logicy, którzy zainteresowani są logiczną strukturą zdań.
Wskazać można na różne rodzaje modalności. Wyróżnić można modalność zdaniową, logiczną, modalność aletyczną, modalność epistemiczna oraz wreszcie modalność deontyczną. Modalność deontyczna bowiem odnosi się do świata norm i ocen i dotyczy działań człowieka, które z woli indywidualnego lub zbiorowego sprawcy są mu nakazane lub dozwolone. Jeżeli chodzi o trzy podstawowe znaczenia, to modalność deontyczna odnosi się do obowiązku, zakazu i dozwolenia. Najczęściej są to funktory musi, może i nie może. Modalność deontyczna w zasadzie jest jednym z centralnych pojęć dla tekstów prawnych, ponieważ modalność prawna stanowi kwalifikację prawną pewnych zachowań podmiotów ze względu na określoną normę prawną. Jeżeli chcielibyśmy charakteryzować przepisy prawne, a będąc bardziej dokładnym same normy prawne, które wyrażone są w przepisach prawnych, to są to przede wszystkim wypowiedzi normatywne które wskazują wzór powinnego zachowania w postaci czy to nakazanego, zakazanego bądź dozwolonego. Przedstawia to następujący schemat logiczny: X powinien (może) Y.
- Ziembiński, poprzedza omówienie modalności uwagą, że – przynajmniej w przypadku niektórych czasowników, np. musi, może – potrzebna jest każdorazowa relatywizacja
słów, czyli interpretacja, która może być różnego rodzaju:
(i) interpretacja logiczna to relatywizacja „do zdań uprzednio przez nas stwierdzonych, a więc do stanu naszej wiedzy”;
(ii) interpretacja dynamiczna to relatywizacja „do istniejącego układu czynników, które mają być przyczyną czegoś, o czym mowa”;
(iii) interpretacja aksjologiczna to relatywizacja „do czyichś ocen”;
(iv) interpretacja tetyczna to relatywizacja „do obowiązujących w danej
dziedzinie norm, nakazujących zrealizowanie rozważanego stanu rzeczy”;
(v) interpretacja psychiczna: „gdy używamy zwrotu „musi być A” w interpretacji psychologicznej, to wtedy zwrot ten służy nam po prostu do wyrażenia tego, że jesteśmy silnie przeświadczeni o tym, że A” (Ziembiński, Z. 1995. Logika praktyczna. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN)
Jak już zostało wspomniane, modalność deontyczna odnosi się do tekstów prawnych. Ma ona na celu kształtowanie rzeczywistości, dlatego też niekiedy nazywana jest modalnością normatywną. Charakter normatywny mają akty prawne, ponieważ wyrażają prawa i obowiązki. Jeżeli chodzi o wskazywanie normy prawnej istotną rolę odgrywają czasowniki modalne. Oprócz czasowników modalnych można wskazać na wypowiedzi deontyczne, które nie zawierają czasowników deontycznych i szczególnie widoczne jest to na przykładzie prawa konstytucyjnego, gdy mówimy o wolnościach osobistych i ekonomicznych (art. 41 ust. 1 Konstytucji RP „Każdemu zapewnia się nietykalność osobistą i wolność osobistą. Pozbawienie lub ograniczenie wolności może nastąpić tylko na zasadach i w trybie określonych w ustawie”; art. 64 ust. 1 Konstytucji RP „Każdy ma prawo do własności, innych praw majątkowych oraz prawo dziedziczenia”. Treści zawarte w tekstach prawnych a tym samym w normach prawnych to nic innego jak wskazywanie adresatem określonego zachowania.
Sfinansowano przez Narodowy Instytut Wolności – Centrum Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego ze środków Programu Rozwoju Organizacji Obywatelskich na lata 2018 – 2030
