Problematyka nieważności czynności prawnej doczekała się wielu opracowań bowiem zagadnienie ważności i nieważności czynności prawnej stanowi podstawowy przedmiot badania prawa cywilnego i teorii prawa[1]. Równocześnie przyczyny i skutki dotkniętych wadliwością czynności prawnych mają niezwykle doniosłe znaczenie praktyczne. Jednym z problemów dot. nieważności czynności prawnej jest określenie skutków sytuacji, w której podstawa nieważności czynności prawnej nie obejmuje całej czynności, lecz jej część. Pojawia się wtedy pytanie czy czynność ta pozostaje skuteczna, czy też przyczyny nieważności „promieniują” na części nieobjęte nieważnością. W porządkach romanistycznych dominuje przy tym zasada, zgodnie z którą nieważność części czynności prawnej nie powoduje nieważności całej czynności zgodnie z zasadą utile per inutile non vitiatur.
Pomimo, że zagadnienie częściowej nieważności czynności prawnej poruszane jest w ramach szerszych opracowań dotyczących nieważności, to jednak rzadko kiedy wskazuje się na genezę dominującego w porządkach romanistycznych rozwiązania. Źródeł przywołanej w tytule reguły wiąże się z pochodzącym od Ulpiana fragmentem Digestów justyniańskich (D. 45,1,1,5). Fragment Ulpiana dot. stypulacji[2] został wykorzystany przez komentatorów i glosatorów do stworzenia ogólnej reguły dotyczącej częściowej nieważności czynności prawnej wykorzystując do tego ostatni fragment wskazanego tekstu „neque vitiatur utilis per hanc inutilem”. Chociaż punktem wyjścia dla pytania o częściową nieważność czynności prawnych stała się myśl Ulpiana to językowa jej forma została ukuta przez Bartolusa de Saxoferrato, jednego z najwybitniejszych przedstawicieli szkoły komentatorów. Za jego sprawą reguła „utile per inutile non vitiatur” zdominowała dyskusję na temat częściowej nieważności czynności prawnej. Obecnie większość porządków prawnych wychodzi z tej pozycji, dążącej w pierwszej kolejności do utrzymania ważności czynności prawnej. Co do zasady przyjmują one, że jeżeli nieważnością jest dotknięta tylko część czynności prawnej, czynność pozostaje w mocy co do pozostałych części. Taki model spotkamy w Austrii (§ 878 ABGB), Szwajcarii (art. 20 Obligationsrecht), Włoszech (art. 1419 Codice Civile), Holandii (art. 41 Burgerlijk Wetboek), Czechach (§ 576 Občanský zákoník) czy Polsce (art. 58 ust. 3 Kodeksu Cywilnego). Na tym tle regulacja § 139 BGB stanowi pewien wyjątek pośród europejskich porządków prawnych. Zgodnie z literalnym brzmieniem przepisu § 139 BGB nieważność części czynności prawnej prowadzi do nieważności całej czynności, jeżeli nie można przyjąć, że ta zostałaby podjęta także bez części dotkniętej nieważnością[3]. W przypadku więc gdy strony zrealizowały tylko w części swoje pierwotne wyobrażenia dotyczące dokonywanej czynności prawnej, reguła wykładni § 139 BGB przewiduje domniemanie nieważność całej czynności. Czynność prawna pozostaje skuteczna, kiedy wyjątkowo zostałaby podjęta bez części dotkniętej nieważnością. Częściowa nieważność czynności prawnej powinna stanowić więc wyjątek, który zastosowanie ma wtedy, gdy nie można by przyjąć, że pozostała część zostałaby podjęta bez części nieważnej[4]. Takie ukształtowanie regulacji dot. częściowej nieważności czynności prawnej nie jest oczywiste, gdyż jak wskazano, prawo powszechne stało na przeciwstawnej pozycji ujętej w maksymie „utile per inutile non vitiatur”[5].
- 139 BGB stawiając warunek utrzymania częściowej skuteczności czynności prawnej odwołuje się przy tym do woli stron (wenn nicht anzunehmen ist, dass es auch ohne den nichtigen Teil vorgenommen sein würde). W tym miejscu powstaje pytanie w jaki sposób określić wolę stron, jeżeli strony nie zawarły w umowie postanowień na wypadek jej częściowej nieważności. W praktyce określenie kryterium, dla wydawałoby się prostego warunku zawartego w § 139 BGB nie jest sprawą prostą. Orzecznictwo niemieckie daje natomiast pewne wskazówki co do jego interpretacji. Wskazuje się przykładowo, że przy ocenie jaką decyzję strony podjęłyby zgodnie z dobra wiarą i przy uwzględnieniu zwyczajów obrotu, należy odpowiedzieć na pytanie czego chciałyby obiektywnie rozsądne strony[6]. Decydujące znaczenie ma przy tym rzeczywista wola, którą strony posiadały przy dokonywaniu częściowo nieważnej czynności[7].
Jednocześnie w piśmiennictwie niemieckim wskazuje się, że § 139 BGB nie pozwala na korygowanie postanowień umowy przez sędziego. Ma on bowiem jedynie rozstrzygnąć, czy pozostała czynność bez części nieważnej pozostaje skuteczna czy nie[8]. § 139 BGB wywodzi się z idei autonomii woli i chce służyć opieraniu się na ich woli. W piśmiennictwie podkreśla się, że cel § 139 BGB sprowadza się do utrzymania w miarę możliwości pozostałej części czynności prawnej w przypadku, gdy odpowiada to rzeczywistej albo hipotetycznej woli stron[9]. Jeżeli strony nie ustaliły zasady na wypadek częściowej nieważności, należy zbudować wykładnie uzupełniającą na podstawie woli hipotetycznej. Istotne jest jaką decyzję podjęłyby w przedmiotowej sprawie zgodnie z zasadami współżycia społecznego i rozumnego rozważenia wzajemnych interesów. Niemniej jednak, odwołanie się do kryterium jakim jest hipotetyczna wola stron, znajdzie zastosowanie jedynie wtedy, gdy nie da się jednoznacznie ustalić ich rzeczywistej woli, co do skuteczności czynności prawnej w razie nieważności jednego z postanowień. W przypadku gdy strony już w momencie dokonywania czynności posiadają wiedzę o nieważności ustalonego przez nich postanowienia, przyjąć należy, że nie występuje po ich stronie wola prawnego związania tym postanowieniem. W sytuacji więc gdy strony przy zawieraniu umowy mają świadomość nieważności jednego z postanowień umownych, odbiera to podstawę dla uznania tego postanowienia za czynność prawną i dlatego nie może być mowy o częściowej nieważności w rozumieniu § 139 BGB[10]. Wyraźne postanowienie stron w tej kwestii, oznacza wyłączenie stosowania § 139 BGB jako normy o charakterze dyspozytywnym. Oznacza to, że badanie hipotetycznej woli stron, jest zasadne tylko wtedy, gdy strony nie zastrzegły w umowie, iż na wypadek nieważności zastosowanie ma jakaś inna reguła wykładni.[11]Dlatego też, w prawie niemieckim silnie akcentowane jest znaczenie klauzul salwatoryjnych. Stanowią one podstawową metodę zwalczania rygoryzmu § 139 BGB. W przeciwieństwie do tego, w porządkach prawnych przewidujących jako zasadę domniemanie przemawiające na rzecz utrzymania czynności prawnej dotkniętej nieważnością, proste klauzule salwatoryjne nie mają większego znaczenia praktycznego. Co najwyżej klauzula taka stanowić może wskazówkę interpretacyjną, że strony dokonałyby czynności prawnej, nawet mając świadomość, że niektóre z jej postanowień okażą się nieważne. Mówiąc o klauzulach salwatoryjnych w nauce niemieckiej rozróżnia się zasadniczo ich dwa rodzaje – utrzymująca czynności (Erhaltungsklausel) – zwana w polskiej nauce prawa prostą, oraz zastępująca postanowienia nieważne innymi regulacjami (Ersatzklausel) w Polsce określana jako klauzula rezerwowa. Pierwsza z nich jest w zasadzie powtórzeniem tego o czym mówi polski przepis art. 58 par. 3 KC, tj., że nieważność jednego z postanowień umowy nie wpłynie na ważność pozostałych. Natomiast klauzula rezerwowa określa, iż w razie nieważności jednego z postanowień zostanie ono zastąpione innym postanowieniem, które ma obowiązywać w miejsce postanowień dotkniętych nieważnością. Istotną wskazówką, dlaczego klauzule salwatoryjne cieszą się w Niemczech tak dużą popularnością jest znaczenie ich znaczenie praktyczne w tym sensie, że poprzez ich zastosowanie odwróceniu ulega ciężar dowodowy. Gdyby bowiem strona, której zależy na utrzymaniu umowy nie zawarłaby stosownej klauzuli, musiałaby udowodnić, że strony zawarłyby umowę bez części dotkniętej nieważnością.
[1] Na gruncie prawa polskiego wyczerpującą pozycją na ten temat jest rozprawa M. Gutowskiego „Nieważność czynności prawnej”, Warszawa 2017
[2] Digesta Iustyniani. Digesta justyniańskie, tekst i przekład, tom IV, Księgi 20-27, pod redakcją Tomasza Palmirskiego, Kraków 2014; (D. 45, 1,1,5): Ale jeżeli pytam o Pamphilusa a ty przyżekasz Pamphilusa i Stichusa. dodanie Stichusa będę uważał za zbędne: w istocie tyle jest stypulacji, ile rzeczy, poniekąd są dwie stypulację, jedna ważna, druga nieważna i nie doznaje szkody <stypulacja> ważna przez tą nieważną.
[3]§ 139 BGB: Ist ein Teil eines Rechtsgeschäfts nichtig, so ist das ganze Rechtsgeschäft nichtig, wenn nicht anzunehmen ist, dass es auch ohne den nichtigen Teil vorgenommen sein würde.
[4] D. Medicus, Allgemeiner Teil des BGB, 2013
[5] H. Köhler, BGB Allgemeiner Teil, 2021.
[6] Wyrok BGH, z dnia 14 czerwca 2006 – VIII ZR 257/04, NJW 2006, 2696, 2697
[7] Na marginesie zauważyć można, że taki sposób oceny przyjęty został również w polskiej judykaturze, gdzie wyrażono pogląd, że artykuł 58 § 3 k.c. stanowiąc, że czynność pozostaje w mocy co do pozostałych części, jeżeli z okoliczności nie wynika, iż bez postanowień dotkniętych nieważnością nie zostałaby ona dokonana, nakazuje tę ocenę przeprowadzić przy uwzględnieniu okoliczności towarzyszących dokonaniu rozpatrywanej czynności prawnej i oprzeć ją na zobiektywizowanym kryterium w postaci oczekiwanego w takich okolicznościach zachowania się człowieka rozsądnego. Por. wyrok SN z dnia 12 maja 2000 r., V CNK 1029/00
[8] K. Larenz, Allgemeiner Teil des Bürgerlichen Rechts, 2021
[9] Wyrok BGH, V ZR 14/08, NJW 2009, 1135, 1136
[10] Wyrok BGH, V ZR 68/65 – BGHZ 45, 376-38
[11] Wyrok BGH, V ZR 22/89, BHGZ 112, 376-381
Jakub Maciejowski – adwokat
Sfinansowano przez Narodowy Instytut Wolności – Centrum Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego ze środków Programu Fundusz Inicjatyw Obywatelskich NOWEFIO na lata 2021-2030.
