W socjologii prawa znane jest pojęcie deprywacji prawnej, czyli stanu niemożności korzystania z prawa. Im wyższy poziom deprywacji prawnej (zwanej też niedostępnością prawa) tym większe problemy w dostępie do prawa i vice vera. Dla dostępu do prawa jest konieczne by administracja publiczna, sądy oraz działalności prawodawcy cieszyły się wysokim poziomem legitymizacji społecznej i co za tym idzie wysoką skutecznością wynikającą z posłuchu społecznego. Wysoki autorytet prawa jest konieczny z perspektywy zapewnienia spełniającego wymogi demokratycznego państwa prawnego funkcjonowania aparatu państwowego, łatwiej bowiem realizować polityki publiczne mające na celu realizację praw obywatela, zapewnienie warunków dla pokojowej współegzystencji obywateli oraz ich rozwoju i bogacenia się w warunkach, kiedy prawo cieszy się autorytetem. W warunkach, w których autorytetu tego nie ma a posłuszeństwo normą prawnym opiera się jedynie na groźbie sankcji odwołującej się do przymusu.
Problemy z dostępem do prawa pojawiają się w sytuacji w której występuje zbyt wiele barier które przeszkadzają im uniemożliwiają ludziom w wykorzystywaniu prawa wtedy kiedy chcą przy jego użyciu rozwiązywać istotne ze swojej perspektywy problemy życiowe lub wtedy kiedy są przez samo prawo zmuszeni do zastosowania go. Precyzując definicję stanu deprywacji prawnej zwanej też niedostępnością prawa jest to sytuacja w której jednostki chciałyby lub w świetle rozsądnych kryteriów powinny korzystać z instrumentów i instytucji prawnych, ale nie czynią tego z przyczyn przynajmniej częściowo niezależnych od obiektywnej treści samego prawa. Trudności w dostępie do prawa jako dostępie do tekstu prawnego historycznie był jedną z kluczowych, ale dzisiaj już w tradycyjnej formie nieaktualnych, barier w dostępie do prawa. Przejawiał się on jako nieznajomość części tego prawa. Z taką sytuacją mieliśmy do czynienia w czasach kiedy większość populacji była niepiśmienna, kiedy przed wynalezieniem druku powielanie tekstu było znacząco trudniejsze. By poznać treść norm prawnych ludzie opierali się na tym co na temat prawa mówiły osoby w tym prawie biegłe, co dawało znawcom prawa uprzywilejowana pozycję.
Reakcją na ten problem był ruch kodyfikacyjnej, który najsilniej wystąpił w XVIII i XIX wieku i doprowadził do powstania wielkich kodyfikacji cywilnych, przede wszystkim: francuskiego Code civil, austriackiego ABGB oraz niemieckiego BGB. Co warto podkreślić postulaty kodyfikacji wprowadzone przez powstające nowoczesne scentralizowane państwa nie były wprowadzane wyłącznie z uwagi na dobro obywateli czy też podanych ale z uwagi na to, że skodyfikowane prawo było narzędziem wzmocnienia władzy scentralizowanego państwa.
Kodyfikacja miała pokonać bariery w dostępie do prawa poprzez uporządkowanie prawa i zebranie go w jednym miejscu przy spełnieniu warunków zupełności (całe prawo z danej dziedziny miało być zawarte w kodeksie co znacząco ułatwiało możliwość poznania treści obowiązującego prawa), niesprzeczności (normy prawne nie mogą się wzajemnie wykluczać, tworzyć sprzecznych ze sobą dyspozycji), usystematyzowania. Kodyfikacja miała doprowadzić do zlikwidowania problemów związanych z wielością źródeł prawa, z dyskrecjonalnym stosowaniem prawa przez sądy i tym samym zmniejszyć niepewność co do przyszłych wyroków.
W ruchu kodyfikacyjnym swojego źródła upatrują nurty w prawoznawstwie, które postulują wypracowanie zasad poprawnej legislacji, których konsekwentne stosowania ma na celu otrzymanie tekstów wysokiej jakości, jednoznacznych i komunikatywnych. Współcześnie popularne są także różnorodne nurty postulujące działania na rzecz zwiększenia dostępu obywateli do informacji o prawie, której mogę polegać na udoskonaleniu technicznych sposób ogłaszania prawa, a także na dbałości o wysoką jakość tekstu prawnego, upraszczanie języka, w którym prawo jest formułowane.
Należy pamiętać jednak o procesie dekodyfikacji oraz poglądzie części teoretyków, którzy uważają, że poprawa dostępności prawa w drodze całościowej kodyfikacji jest jednym z prawniczych mitów. Pierwszym, najbardziej ogólny argument za tą tezą to stwierdzenie, że dla laików skodyfikowane prawo nadal może być niezrozumiałe i trudne do praktycznego zastosowania. Kolejny argument opiera się o stwierdzenie że kodyfikacja czyli systematyczne, całościowe, niesprzeczne uporządkowanie prawa z danej gałęzi może istnieć jedynie w teorii i nie jest możliwe w praktycznym działaniu bowiem w procesie stosowania i tworzenia tego prawa oddziałują na nie czynniki polityczne i ekonomiczne. Co więcej niektórzy autorzy podkreślają, że wskutek zmian cywilizacyjnych prawo na dobrą straciło systemowy charakter lub że nigdy nie miało prawo charakteru systemowego a niektórzy dodają że nie powinno mieć uważnym z perspektywy spójności prawa oraz dążenia do jego systemowości.
Mając na uwadze przytoczone argumenty, można skonstatować że istotne z perspektywy dostępu do prawa jest istnienie pojedynczego ośrodka władzy politycznej, która może trzymać pieczę nad całym procesem tworzenia i stosowania prawa. Stwierdzenie to nie implikuje jednocześnie wyłączenie głosów społeczeństwa obywatelskiego z procesu tworzenia prawa, niemniej w przypadku ich wielości potrzebne są znane z góry procedury ich uzgadniania i tworzenia końcowych rozwiązań prawnych.
Sfinansowano przez Narodowy Instytut Wolności – Centrum Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego ze środków Programu Fundusz Inicjatyw Obywatelskich NOWEFIO na lata 2021-2030.
