Beata Zbarachewicz
Terminy takie jak „szkoła wyższa”, „uniwersytet” czy „student” są powszechni używane przez obywateli. Według danych GUS na 31 grudnia 2022 roku w Polsce działało 359 uczeni, na których studiowało 1223,6 tys. osób[1]. Zasady funkcjonowania szkolnictwa wyższego w Polsce zawarte są w ustawach oraz licznych aktach wykonawczych. W ostatnich latach obserwowaliśmy liczne zmiany, które zmieniły system szkolnictwa wyższego w Polsce. W obecnych przepisach dotyczących szkolnictwa wyższego brak jest definicji podstawowych pojęć, a część sformułowań zawartych w przepisach jest zrozumiała jedynie dla osób ściśle związanych ze szkolnictwem wyższym.
W opracowaniu przedstawimy rozumienie definicji i pojęć obowiązujących w zakresie szkół wyższych w ujęciu językowym oraz prawnym. Można postawić pytanie, czy sformułowania w aktach prawnych są zrozumiałe dla obywatela, w jaki sposób to sformułowania są wykorzystywane oraz czy wpływają na postrzeganie rzeczywistości?
Dla terminów takich jak: „uczelnia”, „szkoła wyższa”, „uniwersytet” zostaną przedstawione definicje Słownika PWN, Encyklopedii PWN oraz treść przepisów powszechnie obowiązujących dotyczących szkolnictwa wyższego, w tym ustawy z dnia 20 lipca 2018 r. – Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce[2] oraz obowiązującej do 2018 roku ustawy z dnia 27 lipca 2005 r. Prawo o szkolnictwie wyższym[3].
Ustawa 2005 ustanowiła siatkę pojęciową, na której opierały się inne regulacje zawarte w przepisach odrębnych odnoszące się do funkcjonowania szkolnictwa wyższego i nauki. Wśród nich były tak kluczowe pojęcia, jak: „uczelnia”, „studia wyższe”, „tytuł zawodowy”[4]. Art. 2 Ustawy 2005 zawierał słowniczek, który informował co oznaczały użyte w ustawie określenia, takie jak np.: „uczelnia”, „studia wyższe”, „studia pierwszego stopnia”, „studia drugiego stopnia”, „studia jednolite magisterskie”, „kierunek studiów”, „program kształcenia”, „standard kształcenia”. Definicje przyjęte Ustawą 2005 i jej nowelizacjami obowiązywały w systemie prawnym do 2018 r. Ten reżim prawny został uchylony ustawą 2018, a zatem definicje dotyczące systemu szkolnictwa wyższego z Ustawy 2005 nie mogą być wykorzystywane /nakładane na obecnie obowiązujący system szkolnictwa wyższego i nauki.
Zacznijmy od terminu „uczelnia”. Według Słownika języka polskiego PWN[5] przy terminie „uczelnia” mamy odesłanie do „szkoły wyższej”. Szkoła wyższa to „szkoła kształcąca pracowników naukowych oraz najwyżej kwalifikowanych pracowników w poszczególnych zawodach”. Czy zamysłem twórców definicji było odniesienie zapisu o kształceniu pracowników naukowych możemy do uczelni akademickich, a zapisu o kształceniu najwyżej kwalifikowanych pracowników w poszczególnych zawodach do uczelni zawodowych?
Encyklopedia PWN informuje że „szkoła wyższa” to uczelnia kształcąca pracowników naukowych oraz najwyżej kwalifikowanych pracowników w poszczególnych zawodach, prowadząca także prace naukowo-badawcze; w Polsce: uniwersytety, politechniki, akademie – rolnicze, ekonomiczne, teologiczne (i papieskie wydziały teologiczne), muzyczne, sztuk pięknych, wychowania fizycznego, wyższe szkoły pedagogiczne, inżynierskie, morskie, oficerskie[6]. Wskazane w definicji Encyklopedii PWN rodzaje uczelni nie znajdują uzasadnienia w obecnych przepisach.
Jakie zapisy dotyczące „szkoły wyższej” znajdujemy w ustawach o szkolnictwie wyższym?
W obowiązującej do 2018 r. ustawie z dnia 27 lipca 2005 r. Prawo o szkolnictwie wyższym dział I. nosił tytuł „System szkolnictwa wyższego”. W treści Ustawy 2005 nie pojawiał się termin „szkolnictwo wyższe” ani „szkoła wyższa”. Według definicji Ustawy 2005: „Uczelnia” to szkoła prowadząca studia wyższe, utworzona w sposób określony w ustawie[7]. Uczelnia może być akademicka, w której co najmniej jedna jednostka organizacyjna posiada uprawnienie do nadawania stopnia naukowego doktora[8] lub zawodowa, prowadząca studia pierwszego lub drugiego stopnia albo jednolite studia magisterskie nieposiadającą uprawnienia do nadawania stopnia naukowego doktora[9].
Ustawa 2018 zmieniła podejście do systemu szkolnictwa wyższego. Zasady funkcjonowania szkół wyższych określa Ustawa 2018[10] z zachowaniem autonomii uczelni, o której mówi art. 70 Konstytucji RP[11]. Zgodnie z przepisamiUstawy 2018, uczelnia ma osobowość prawną, jest autonomiczna na zasadach określonych w ustawie i prowadzi studia na co najmniej jednym kierunku[12]. Art. 13 Ustawy 2018[13] dokonuje podziału na uczelnie akademickie[14] albo zawodowe[15], a art. 11 Ustawy 2028 wskazuje że podstawowymi zadaniami uczelni są m.in.: prowadzenie kształcenia na studiach oraz kształcenie i promowanie kadr uczelni[16].
Ustawa 2018 nie posługuje się terminem „szkoły wyższe”, a w treści odnosi się do systemu szkolnictwa wyższego. Ustawa ta wskazuje katalog jednostek, które tworzą system szkolnictwa wyższego i nauki. Są to uczelnie; federacje, Polska Akademia Nauk i instytuty naukowe PAN, instytuty badawcze, międzynarodowe instytuty naukowe utworzone na podstawie odrębnych ustaw działające na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, Centrum Łukasiewicz, instytuty działające w ramach Sieci Badawczej Łukasiewicz, Polska Akademia Umiejętności, zwana dalej „PAU”, inne podmioty prowadzące głównie działalność naukową w sposób samodzielny i ciągły[17]. Przepisy dotyczące uczelni oraz federacji znajdują się w Ustawie 2018. Zasady funkcjonowanie pozostałych podmiotów systemu szkolnictwa wyższego określają odrębne ustawy. Polska Akademia Nauk i instytuty naukowe PAN działają na podstawie ustawy z dnia 30 kwietnia 2010 r. o Polskiej Akademii Nauk[18]. Instytuty badawcze działają na podstawie ustawy z dnia 30 kwietnia 2010 r. o instytutach badawczych[19]. Sieć badawcza Łukasiewicz działa na podstawie ustawy z dnia 21 lutego 2019 r. o Sieci Badawczej Łukasiewicz[20].
Ustawa 2018 zakresem objęła obszar kształcenia w szkołach wyższych oraz obszar nauki. W akcie tym nie ma definicji terminu „uczelnia” czy „szkoła wyższa”. Mamy podział na uczelnie akademickie i zawodowe co być może odnosi się do słownikowej definicji szkoły wyższej, że jest to «szkoła kształcąca pracowników naukowych oraz najwyżej kwalifikowanych pracowników w poszczególnych zawodach».
Kolejnym przykładem będzie termin „uniwersytet”. Słownik języka polskiego PWN definiuje uniwersytetu. jako wyższą uczelnię obejmującą zwykle kilka wydziałów nauk, mającą prawo nadawania stopni naukowych[21].
Encyklopedia PWN wyjaśnia, że uniwersytet [łac.], jest to najstarszy, a zarazem podstawowy typ europejskiej wielowydziałowej wyższej uczelni, mającej prawo nadawania stopni naukowych i łączącej funkcje dydaktyczne (kształcenie najwyżej kwalifikowanych kadr zawodowych i pracowników nauki) z funkcjami naukowymi (prowadzenie prac badawczych)[22].
Zgodnie z Ustawą 2005 wyraz „uniwersytet” mógł być używany w nazwie uczelni, której jednostki organizacyjne posiadają uprawnienia do nadawania stopnia naukowego doktora co najmniej w dwunastu dyscyplinach, w tym przynajmniej po dwa uprawnienia w dziedzinach nauk humanistycznych, społecznych lub teologicznych, matematycznych, fizycznych, technicznych, przyrodniczych oraz prawnych lub ekonomicznych[23].
Zmiany w tym zakresie wprowadziła ustawa z dnia 18 marca 2011 r. o zmianie ustawy – Prawo o szkolnictwie wyższym, ustawy o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki oraz o zmianie niektórych innych ustaw[24]. Ustawodawca zdecydował, że wyraz „uniwersytet” może być używany w nazwie uczelni, której jednostki organizacyjne posiadają uprawnienia do nadawania stopnia naukowego doktora co najmniej w dziesięciu dyscyplinach, w tym co najmniej po dwa uprawnienia w każdej z następujących grup dziedzin nauki: 1) humanistycznych, prawnych, ekonomicznych lub teologicznych; 2) matematycznych, fizycznych, nauk o Ziemi lub technicznych; 3) biologicznych, medycznych, chemicznych, farmaceutycznych, rolniczych lub weterynaryjnych.
Ustawa 2018 w art. 16 wskazuje, że wyraz „uniwersytet” jest zastrzeżony dla nazwy uczelni akademickiej posiadającej kategorię naukową A+, A albo B+ w co najmniej 6 dyscyplinach naukowych lub artystycznych, zwanych dalej „dyscyplinami”, zawierających się w co najmniej 3 dziedzinach nauki lub sztuki, zwanych dalej „dziedzinami”.
Ustawa 2005 wprowadziła rozróżnienie wśród uniwersytetów na uniwersytety, uniwersytety techniczne oraz uniwersytety tzw. przymiotnikowe.
Zgodnie z art. 3 ust. 2 Ustawy 2005, wyrazy „uniwersytet techniczny” mogą być używane w nazwie uczelni, której jednostki organizacyjne posiadają uprawnienia do nadawania stopnia naukowego doktora co najmniej w dwunastu dyscyplinach, w tym co najmniej osiem uprawnień w zakresie nauk technicznych. Art. 3 Ustawy 2005 stanowił, że wyraz „uniwersytet” uzupełniony innym przymiotnikiem lub przymiotnikami w celu określenia profilu uczelni może być używany w nazwie uczelni, której jednostki organizacyjne posiadają co najmniej sześć uprawnień do nadawania stopnia naukowego doktora, w tym co najmniej cztery w zakresie nauk objętych profilem uczelni.
W Ustawie 2018 nie ma rozróżnienia na różne typy uniwersytetów: uniwersytet, uniwersytet techniczny czy uniwersytet przymiotnikowy. Po zmianie przepisów w 2018 uniwersytety zachowały swoje nazwy i obecnie funkcjonują uniwersytety techniczne, przyrodnicze, rolnicze, medyczne, humanistyczne, ekonomiczne, muzyczne oraz artystyczne, chociaż w obecnych przepisach brak jest odniesienia tego obszaru.
Definicja ze słownika PWN nie ma odniesienia do przepisów Ustawy 2018 ponieważ wydziały nie są już podstawowymi jednostkami organizacyjnymi uczelni i funkcjonują uczelnie, na których nie ma wydziałów. W definicji słownikowej mamy również odniesienie do uprawnień o nadawaniu stopni naukowych, natomiast w Ustawie 2018 uniwersytet to uczelnia akademicka posiadająca kategorię naukową A+, A albo B+ w co najmniej 6 dyscyplinach.
Obecnie w przepisach powszechnie obowiązujących dotyczących szkolnictwa wyższego brak jest definicji nawet podstawnych terminów jak np. „uczelnia”, „uniwersytet”, a złożoność przepisów sprawia że zapisy stają się zrozumiałe jedynie dla osób ściśle związanych ze szkolnictwem wyższym. W sytuacji gdy przepisy powszechnie obowiązujące nie zawierają definicji umożliwiających ich zrozumienie, a system prawny w danym obszarze podlega częstym zmianom to obywatele sięgają do słowników i posługują się rozumieniem językowym tych terminów. Jak wskazano definicje Słownika PWN i Encyklopedii PWN w zakresie terminów „szkoła wyższa”, „uczelnia” oraz „uniwersytet” nie pokrywają się z zapisami w przepisach powszechnie obowiązujących. Wykładnia językowa i wykładnia prawna nie są zbieżne. Jakby funkcjonowały dwa systemy szkolnictwa wyższego.
Należy rozważyć postulat powrotu do definicji w przepisach dotyczących szkolnictwa wyższego i aktualizacji zapisów słownika oraz encyklopedii PWN do obowiązujących przepisów.
[1] Źródło danych GUS, dane GUS 31 grudnia 2022: Szkolnictwo wyższe w roku akademickim 2022/2023 (wyniki wstępne), stan 15 czerwca 2023.
[2] Dz.U. z 2023 r. poz. 742, ze zm.; dalej „Ustawa 2018”.
[3] Dz. U. z 2017 r. poz. 2183, ze zm.; dalej „Ustawa 2005”.
[4] Uzasadnienie do ustawy 2018 – druk 2446, s 8, https://www.sejm.gov.pl/Sejm8.nsf/druk.xsp?nr=2446.
[5] Słownik języka polskiego PWN https://sjp.pwn.pl/sjp/szkola-wyzsza;2526728.html (dostęp:18.12.2023).
[6] https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/szkola-wyzsza;3983153.html (dostęp: 18.12.2023).
[7] Art. 2 ust. 1 pkt 1 Ustawy 2005.
[8] Art. 2 ust. 1 pkt 22 Ustawy 2005.
[9] Art. 2 ust. 1 pkt 23 Ustawy 2005.
[10] Art. 1 Ustawy 2018.
[11] Art. 70 ust. 5 Konstytucji RP stanowi, że „Zapewnia się autonomię szkół wyższych na zasadach określonych w ustawie”.
[12] Art. 9. Ustawy 2018.
[13] Art. 13 ust. 2 Ustawy 2018.
[14] Zgodnie z art. 14 Ustawy 2018:
„1. Uczelnia jest uczelnią akademicką, jeżeli prowadzi działalność naukową i posiada kategorię naukową A+, A albo B+ w co najmniej 1 dyscyplinie naukowej albo artystycznej.
- Uczelnia akademicka prowadzi studia pierwszego stopnia oraz studia drugiego stopnia lub jednolite studia magisterskie.
- Uczelnia akademicka może prowadzić kształcenie doktorantów”.
[15] Zgodnie z art. 15 Ustawy 2018:
„1. Uczelnia jest uczelnią zawodową, jeżeli prowadzi kształcenie uwzględniające potrzeby otoczenia społeczno-gospodarczego oraz nie spełnia warunku, o którym mowa w art. 14 ust. 1.
- Uczelnia zawodowa nie może prowadzić kształcenia na studiach o profilu ogólnoakademickim, z wyłączeniem studiów przygotowujących do wykonywania zawodów, o których mowa w art. 68 ust. 1 pkt 1 i 2, jeżeli przepisy wydane na podstawie art. 68 ust. 3 w zakresie dotyczącym tych studiów określają dla nich profil ogólnoakademicki.
- Uczelnia zawodowa prowadzi studia pierwszego stopnia.
- Uczelnia zawodowa może prowadzić: 1) studia drugiego stopnia; 2) jednolite studia magisterskie; 3) kształcenie specjalistyczne”.
[16] Art. Art. 11 ust. 1 Ustawy 2018.
[17] Art. 7 ust. 1 Ustawy 2018.
[18] Dz. U. z 2020 r. poz. 1796.
[19] Dz. U. z 2022 r. poz. 498.
[20] Dz. U. z 2020 r. poz. 2098.
[21] Słownik języka polskiego PWN https://sjp.pwn.pl/sjp/szukaj/uniwersytet (dostęp: 18.12.2023).
[22] Encyklopedia PWN https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/uniwersytet;3991404.html (dostęp: 18.12.2023.
[23] Art. 3 ust. 1 Ustawy 2005.
[24] Art. 3 ust. 1 ustawy z dnia 18 marca 2011 r. o zmianie ustawy – Prawo o szkolnictwie wyższym, ustawy o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 84, poz. 455).
