Intencja prawodawcy jako wyznacznik tworzenia i odczytania tekstu prawnego

mgr Paweł Skoczykłoda

Intencja prawodawcy jako wyznacznik tworzenia i odczytania tekstu prawnego

1. Wprowadzenie

Akty prawne stanowią wypowiedzi prawodawcy, za pomocą których reguluje on otaczającą nas rzeczywistość[1]. Podobnie jak wszelkie wypowiedzi, także wypowiedzi prawodawcy są komunikatami, które należy odczytać. Nie wydaje się, żeby można było tego dokonywać w sposób dowolny. Od poprawnego odczytania tekstu prawnego zależy, czy jego adresat zastosuje go w sposób właściwy. Jest to niezmiernie istotne. Poprzez niewłaściwe zastosowanie aktu prawnego każdy z uczestników obrotu prawnego (osoba fizyczna, osoba prawna, czy jednostka organizacyjna niebędąca osobą prawną, o której mówi kodeks cywilny w art. 33¹) może ściągnąć na siebie niepożądane konsekwencje w postaci sankcji. W jaki sposób należy więc właściwie odczytywać znaczenie tekstu prawnego? Odpowiedź na to pytanie nie jest wcale oczywista. Prawnicy wskazują, że w zależności od przyjętej koncepcji, możemy wskazać aż 6 różnych teorii znaczenia tekstu[2]. W zależności od przyjęcia jednej z nich, interpretator może dążyć do uchwycenia znaczenia prawa na różne sposoby. Twierdzi się, że teksty prawne obarczone są pewną cechą; „Jest to tzw. otwartość językowa prawa (open texture), bądź «otwartość semantyczna» […]. Polega ona na tym, że określony przepis prawa może być interpretowany równocześnie na kilka sposobów, z których żadna wykładnia nie jest oczywiście ani lepsza, ani gorsza od innych możliwych interpretacji. Taka otwartość językowa prawa wynika albo z wieloznaczności słów użytych w […] przepisie, albo z możliwości nadania im różnych znaczeń ze względu na kontekst faktyczny, do którego się odnoszą”. Zgodnie z tym sąd uznał, że „Możność wyboru różnych interpretacji przepisu wynika […] z natury języka”[3].

Fakt, że każdy tekst (nie tylko prawny) może być odczytany na wiele różnych sposobów rodzi istotne wątpliwości. Nietrudno sobie wyobrazić, że różne uzyskane rozumienia analizowanego tekstu mogą być ze sobą sprzeczne. Tymczasem w orzecznictwie niejednokrotnie podnoszony jest zarzut „błędnej wykładni” przepisów[4]. Za oparcie się na takiej wykładni przepisu, która ostatecznie zostanie uznana za niewłaściwą, interpretatora mogą spotkać surowe konsekwencję. Jednakże określenie jednych z prób odczytań tekstu za „błędne” presuponuje, że istnieje takie odczytanie, które jest poprawne. Jak należy więc odczytywać znaczenie tekstu prawnego?

2. Właściwy sposób odczytywania tekstu prawnego według Zasad techniki prawodawczej

Pewną podpowiedź przynosi Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 20 czerwca 2002 r. w sprawie „Zasad techniki prawodawczej”[5] (dalej „ZTP” lub „Rozporządzenie”). Akt ten jest „zbiorem reguł wskazujących jak poprawnie konstruować akty normatywne”[6] i stanowi on „kluczowy zbiór dyrektyw kierowanych do podmiotów tworzących prawo”[7]. Wydaje się jednak, że wskazuje on pośrednio także na to, jak należy akty prawne odczytywać. ZTP w § 6. stanowi: „Przepisy ustawy redaguje się tak, aby dokładnie i w sposób zrozumiały dla adresatów zawartych w nich norm wyrażały intencje prawodawcy”. Przytoczona regulacja ma „na celu poprawne wyrażanie norm prawnych w formie przepisów prawnych, tak aby odpowiadały intencjom prawodawców”[8]. Stanowi ona nakaz ustawodawcy kierowany do samego siebie, obligujący tworzenie nowych aktów prawnych w określony sposób. Jednakże sposób tworzenia prawa zawsze presuponuje jego odczytanie, gdyż stanowienie i interpretowanie prawa muszą być ze sobą sprężone[9]. W teorii legislacji wskazuje się, że przytoczony przepis wyraża zasadę komunikatywności, która jest„odbiciem zasad wykładni o identycznej treści”[10]. Pozbawione sensu byłoby nakazywanie prawodawcy w określony sposób tworzyć przepisy, gdyby nie znajdowałoby to adekwatnej odpowiedzi po stronie adresata normy prawnej, mogącego odczytywać nadany do niego komunikat w sposób zupełnie dowolny, mogący być sprzeczny z jego intencjami.

Nie jest to zresztą jedyny z przepisów wspomnianego Rozporządzenia, w którym zwraca się uwagę na znaczenie intencji. W § 87. ust 3. ZTP czytamy: „Jeżeli zmiana przepisu ustawy polega na zastąpieniu w nim, dodaniu lub skreśleniu niektórych wyrazów lub znaków interpunkcyjnych, a sprzyja to wyrażeniu intencji prawodawcy [podkr. od. aut.] w sposób zrozumiały dla adresatów, można nie przytaczać jego pełnego nowego brzmienia […]”.

Dwukrotnie odwołanie się do intencji prawodawcy składnia do przypuszczenia, że znaczenie zgodne z intencją prawodawcy stanowi to znaczenie, które jest normatywnie uprzywilejowane (jeżeli w ogóle przyjmiemy, że możemy mówić o różnych znaczeniach tekstu). Wpisuje się to w poglądy nauki prawa, zgodnie z którymi interpretacja nie jest niczym innym, jak tylko ustalaniem intencji prawodawcy[11]. Wszelkie inne aktywności, które nie zmierzają do identyfikowania intencji prawodawcy, z interpretacją nie mają nic wspólnego[12].

3. Konieczność ustalenia intencji prawodawcy

W doktrynie wyróżnia się trzy tzw. sytuacje interpretacyjne: przypadki łatwe (easy case), kłopotliwe (difficult case) oraz trudne (hard case). To one determinują stosowane narzędzia interpretacyjne[13].

 Najczęściej (w tak zwanych łatwych przypadkach – easy case) ustalenie intencji nie stanowi trudności. Rozumienie określonego tekstu prawa w nauce pozostaje jasne. Nie powstaje w tym przypadku żadna wątpliwość, co do tego, jakie motywy przemawiały za ukształtowaniem regulacji w określony sposób. Określone rozumienie tekstu jest powszechnie akceptowane w społeczności prawników, dlatego analiza tego, jakie jest znaczenie tekstu nie wymaga dalszego identyfikowania intencji.

Problem pojawia się w pozostałych przypadkach, kiedy różne kompetentne osoby interpretujące akt prawny mogą różne go odczytywać. Wówczas ustalenie intencji jest nieuniknione.

Pierwszą z tych sytuacji stanowią tak zwane kłopotliwe przypadki interpretacyjne (difficult case), które mają miejsce w przypadku konieczności przezwyciężenia wieloznaczności, nieostrości, klasyfikacji, czy milczenia tekstu prawnego[14]. Są to sytuacje, gdy tekst nie jest jasny i z tego powodu możliwe są różne jego rozumienia. Natrafienie na taki przypadek oznacza konieczność dokonania interpretacji celem poznania intencji prawodawcy. Jej ustalenie pozwala dokonać wyboru jednego z potencjalnych znaczeń, a tym samym umożliwia przezwyciężenie różnego typu trudności, jakie powstają w trakcie lektury tekstu prawnego.

Zrozumienie tego, jaka była intencja ustawodawcy, pozwala także na uzasadnienie przełamania znaczenia literalnego, oznaczającego odrzucenie znaczenia językowego badanego tekstu, które wydawać by się mogło najbardziej oczywiste, po to, aby oprzeć swoje rozstrzygnięcie na innych przejawach intencji. Przełamanie znaczenia literalnego to już nie przypadek kłopotliwy, tylko trudny (hard case). Jest to taka sytuacja interpretacyjna, w której „tekst jest językowo jasny, lecz powstają wątpliwości co do zastosowania przepisu w takim rozumieniu”[15]. Odrzuca się wówczas rozumienie literalne tekstu na rzecz innego jego rozumienia – bardziej dającego się uzasadnić w świetle dowodów na intencję[16]. Ciekawym, a jednocześnie bardzo obrazowym przykładem przełamania znaczenia literalnego może być sytuacja, w której nie skazujemy więźnia za ucieczkę z więzienia, gdy uciekł on z płonącego zakładu karnego aby uratować swoje życie, albo gdy odstępujemy od wymierzenia odpowiedzialności karnej szeryfowi za działania wymierzone w sprawne działanie urzędu, gdy aresztował on pracownika poczty za morderstwo[17]. Oparcie się na znaczeniu literalnym tekstu prawnego w obu zarysowanych przypadkach mogłoby powodować poczucie dyskomfortu i niesprawiedliwości z dokonanego rozstrzygnięcia. Dlatego należy zastanowić się, jaką funkcję miała określona regulacja prawna i jakie dobra oraz wartości ma ona za zadanie chronić. Ustalenie tego pozwala na odrzucenie znaczenia literalnego regulacji i oparcie się na innym, początkowo nieoczywistym jego rozumieniu.

4. Sposoby ustalenia intencji

Pozostaje jednak problem – jak ustalić ową intencję prawodawcy? Pozornie jest to zadanie nie dające się przezwyciężyć. Ustalenie intencji w potocznym jej rozumieniu (pojmowanym jako intelektualne zamierzenie) jest w końcu niemożliwe. Jednakże aby zidentyfikować intencję nie potrzeba bynajmniej „wejścia do umysłu”[18] prawodawcy. Potrzeba natomiast ustalenia dowodów na jego intencję, a więc śladów, jakie pozostawił on po sobie. Śladów, dzięki którym interpretator może zbliżyć się do pełnego znaczenia analizowanego tekstu prawnego. Cel interpretacji leży w odtworzeniu intencji prawodawcy, a więc w odkryciu znaczenia, jakie nadawał on przepisom w chwili ich promulgowania. Wskazuje się, że taka aktywność, to „podstawowy rodzaj działalności interpretatora”[19]. W interpretacji nie chodzi bowiem o intencję rozumianą w sposób psychologiczny. Takiej intencji nie ustalamy nawet na gruncie nawiązywanych na co dzień relacji międzyludzkich, ponieważ „jest oczywiste, że do żadnych ludzkich stanów wewnętrznych nie mamy bezpośredniego, obserwacyjnego dostępu”[20]. Intencję należy rozumieć inaczej, jako taką wolę prawodawcy, którą wyraził on w sposób pozwalający na jej ustalenie[21].

Intencję legislacyjną ustawodawcy możemy identyfikować na wiele sposobów. Dzielą się one za „wewnętrzne” i „zewnętrzne” względem tekstu prawnego. Pierwsze z nich polegają na analizie samego tekstu prawnego, bez wychodzenia poza „cztery rogi kartki”[22]. Do tej kategorii należą przede wszystkich narzędzia zgrupowane w tzw. tradycyjne metody wykładni, a więc należące do tzw. wykładni językowej, systemowej i funkcjonalnej[23]. Trudno mówić tutaj o odrębnych typach wykładni; lepiej mówić o kontekście językowym, systemowym i funkcjonalnym dokonywanej interpretacji. Omówmy pokrótce każdy z nich.

Aby ustalić znaczenie tekstu konieczne będzie przede wszystkim sprawdzenie znaczenia użytych w tekście słów, zarówno w ich prawnym, prawniczym, potocznym i specjalistycznym rozumieniu (kontekst językowy). Dla odkrycia pełnego znaczenia istotna może być także analiza gramatyki tekstu prawnego: budowa zdania, użyte spójniki, czy nawet interpunkcja zawarta w przepisie[24].

Argumenty systemowe (kontekst systemowy) polegają na odwoływaniu się do kontekstu innych przepisów zawartych w analizowanym przez nas akcie i innych aktach prawnych. Każdy przepis bowiem funkcjonuje w określonym systemie, którego jest częścią. Dlatego nie można odczytywać go w oderwaniu od całokształtu panujących regulacji. Analiza kontekstu systemowego może także występować w postaci zastosowania argumentum a rubrica polegającego na odwoływaniu się do strukturalnych elementów tekstu, takich jak tytuł aktu, sposób jego podzielenia na mniejsze jednostki (np. działy, rozdziały), tytuł tych jednostek, czy w końcu kolejność przepisów występująca w akcie.

Katalog tradycyjnych metod wykładni zamykają narzędzia wykładni celowościowej, zwanej także funkcjonalną (kontekst celowościowy/funkcjonalny), które skupiają się na analizie celu, jaki ma do osiągnięcia dany przepis, a także funkcji, jaką ma on do zrealizowania w systemie prawnym.

Oprócz wewnętrznych sposobów ustalania znaczenia prawa istnieją także sposoby zewnętrzne względem tekstu, które nie mogą zostać pominięte. Dowody na intencję prawodawcy można bowiem znaleźć także poza samym tekstem obowiązującego prawa. Przykład będzie tu stanowiło wykorzystanie w interpretacji z argumentów historycznych, takich jak np. argument ze zmiany normy prawnej. Polega on na porównywaniu obecnego brzemienia przepisu ze stanem prawnym sprzed jego uchwalenia w obecnie obowiązującej formie[25]. Każda zmiana przepisów ma bowiem swoje uzasadnienie i w sposób pośredni zaświadcza o zamiarach ustawodawcy.

Podobnie rzecz się ma w przypadku materiałów legislacyjnych (HL – historia legislacyjna), a więc wszelkich dokumentów wygenerowane przez prawodawcę w toku przygotowania i uchwalenia aktu prawnego. Należą do nich projekty ustaw, ich uzasadnienia, sprawozdania komisji i podkomisji sejmowych, poprawki, wypowiedzi uczestników procesu legislacyjnego wygłaszane podczas debat oraz opinie formułowane na różnych etapach procesu tworzenia prawa. Ich analiza postawa ustalić intencję, której nie sposób ustalić badając sam tylko tekst aktu prawnego[26].

5. Wnioski

Jak słusznie zauważył jeden z sądów: „Jednym z pierwszoplanowych postulatów tworzonego prawa pozostają jego komunikatywność oraz określoność, dzięki którym adresat normy prawnej w sposób nie budzący wątpliwości winien dowiedzieć się, w jakiej konkretnie sytuacji, jakie obowiązki na nim spoczywają”[27]. Aby wypełnić to zadanie ustawodawca nałożył na siebie obowiązek, zgodnie z którym przepisy ustawy winny być tak zredagowane, by dokładnie i w sposób zrozumiały dla adresatów zawartych w nich norm wyrażały intencje prawodawcy. Nakaz ten może i powinien być odczytywany jako imperatyw skierowany także do interpretatora, aby odczytywać tekst prawa w nastawieniu na poszukiwanie intencji prawodawcy. Wydaje się, że stosowanie wskazanej zasady pozwala przeprowadzić proces wykładni w sposób prawidłowy[28]. Ostatecznie dzięki temu, że ZTP pozwala na wyciągnięcie wniosków dotyczących interpretacji, sprzyja także większej pewności prawa w procesie jego stosowania^[29].

Przyjęcie, że znaczenie tekstu prawnego zgodne z intencją prawodawcy stanowi to znaczenie, które jest normatywnie uprzywilejowane, otwiera przed interpretatorami wiele możliwości. Mogą oni – celem ustalenia zamiarów autora tekstu prawnego – sięgać po niezwykle szeroki wachlarz narzędzi interpretacyjnych, co nie byłoby możliwe, gdyby przyjąć, że interpretacja ma inny cel, aniżeli ustalenie intencji. Dzięki temu możliwe jest przezwyciężenie różnego typu problemów interpretacyjnych. Problemów, wobec których często należy zastosować nie tylko literę prawa, ale i uwzględnić jego ducha.

Bibliografia:

1. Bielska-Brodziak A., Interpretacja tekstu prawnego na podstawie orzecznictwa podatkowego, Warszawa 2009.
2. Bielska-Brodziak A., Śladami prawodawcy faktycznego. Materiały legislacyjne jako narzędzie wykładni prawa. Warszawa 2017.
3. Bielska-Brodziak A., Tobor Z., Zmiana w przepisach jako argument w dyskursie interpretacyjnym, „Państwo i Prawo” 2009, z. 9.
4. Bielska-Brodziak A., Wykładnia i interpretacja prawa, [w:] Teoria i filozofia prawa, red. A. Dyrda, Warszawa 2021.
5. Chauvin T., Stawecki T., Winczorek P., Wstęp do prawoznawstwa, Warszawa 2021.
6. Chybalski P., W sprawie stosowania „zasad techniki prawodawczej” w pracach Sejmu, „Przegląd Sejmowy” 2017/5 (142).
7. Fallon R.H. Jr., The Meaning of Legal „Meaning” and Its Implications for Theories of Legal Interpretation, „The University of Chicago Law Review” 2015/82.
8. Fish S., There is no Textualist Position, „San Diego Law Review” 2005/42.
9. Gold A.S., Absurd Results, Scivener’s Errors, and Statutory Interpretation, „University of Cincinnati Law Review” 2006/75.
10. Grzybowski T., Wpływ zmian prawa na jego wykładnię, Warszawa 2013.
11. Knapp S., Michaels W. B., Not a Matter of Interpretation, „San Diego Law Review” 2005/42.
12. Konca P., Prawo interpretacyjne, Katowice 2022.
13. Korybski A., Leszczyński L., Stanowienie i stosowanie prawa, Warszawa 2015.
14. Matczak M., Imperium tekstu, Warszawa 2021.
15. Opałek K., Wróblewski J., Zagadnienia teorii prawa, Warszawa 1969..
16. Pietrzykowski T., Bezstronność sędziowska. Lekcje z kryzysu, „Przegląd Sądowy” 2022/1.
17. Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 12 grudnia 2013 r., V CNP 19/13.
18. Ross A., On Law and Justice, Londyn 1958.
19. Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 20 czerwca 2002 r. w sprawie „Zasad techniki prawodawczej” (U.2016.283).
20. Tobor Z., „Wykładnia prawa”, [w:] J. Nowacki, Z. Tobor, Wstęp do prawoznawstwa, Warszawa 2016.
21. Tobor Z., Iluzja wykładni językowej, [w:] Zygmunt Tobor. Pisma wybrane. Prawo – interpretacja – intencja, red. Bielska-Brodziak, T. Pietrzykowski, S. Tkacz, Warszawa 2022.
22. Tobor Z., W poszukiwaniu intencji prawodawcy, Warszawa 2013.
23. Tobor Z., Wykładnia historyczna, [w:] Z. Tobor, Prawo – interpretacja – intencja, Warszawa 2022.
24. Wierczyński G., Redagowanie i ogłaszanie aktów normatywnych. Komentarz, Warszawa 2016.
25. Wronkowska S., O meandrach skuteczności nowych zasad techniki prawodawczej, „Przegląd Legislacyjny” 2004/4 (44).
26. Wronkowska S., Zieliński M., Komentarz do zasad techniki prawodawczej, Warszawa 2004.
27. Wróblewski J., Wartości a decyzja sądowa. Wrocław 1973.
28. Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Poznaniu z dnia 23 listopada 2010 r., IV SA/Po 583/10.
29. Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie z dnia 31 sierpnia 2017 r., VII SA/Wa 2457/16.
30. Zeifert M., Gramatyka przepisu jako przesłanka decyzji interpretacyjnej, Katowice 2019.

[1] Por. M. Matczak, Imperium tekstu, Warszawa 2021, s. 230.

[2] R.H. Jr. Fallon, The Meaning of Legal „Meaning” and Its Implications for Theories of Legal Interpretation, „The University of Chicago Law Review” 2015/82, s. 1235.

[3] Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie z dnia 31 sierpnia 2017 r., VII SA/Wa 2457/16. Por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 12 grudnia 2013 r., V CNP 19/13.

[4] Szeroko na ten temat zob. A. Bielska-Brodziak, „Zarzut «błędnej wykładni»”, [w:] A. Bielska-Brodziak, Interpretacja tekstu prawnego na podstawie orzecznictwa podatkowego, Warszawa 2009, s. 215–236.

[5] Dz. U. 2002 r., nr 100, poz. 908 ze zm.

[6] S. Wronkowska, O meandrach skuteczności nowych zasad techniki prawodawczej, „Przegląd Legislacyjny” 2004/4 (44), s. 11.

[7] P. Chybalski, W sprawie stosowania „zasad techniki prawodawczej” w pracach Sejmu, „Przegląd Sejmowy” 2017/5 (142), s. 145.

[8] Uchwała Składu Siedmiu Sędziów Sądu Najwyższego z dnia 18 maja 2011 r., III PZP 1/11.

[9] A. Korybski, L. Leszczyński, Stanowienie i stosowanie prawa, Warszawa 2015, s. 13 i n.

[10] G. Wierczyński, Redagowanie i ogłaszanie aktów normatywnych. Komentarz, Warszawa 2016, s. 98.

[11] Z. Tobor, W poszukiwaniu intencji prawodawcy, Warszawa 2013, s. 16–20 i 224; Z. Tobor, Iluzja wykładni językowej, [w:] Zygmunt Tobor. Pisma wybrane. Prawo – interpretacja – intencja, red. A. Bielska-Brodziak, T. Pietrzykowski, S. Tkacz, Warszawa 2022, s. 207; S. Fish, There is no Textualist Position, „San Diego Law Review” 2005/42, s. 629–650 i A. Ross, On Law and Justice, Londyn 1958, s. 121.

[12] Por. S. Knapp, W. B. Michaels, Not a Matter of Interpretation, „San Diego Law Review” 2005/42, s. 659.

[13] Z. Tobor, Krótka opowieść o szczęśliwym, zakłopotanym i nieszczęśliwym interpretatorze, [w:] A. Mróz, A. Niewiadomski, M. Pawelec (red.),Prawo, język, media, Warszawa 2011, s. 105–115.

[14] Szeroko na temat ich specyfiki poszczególnych z nich zob. Z. Tobor, W poszukiwaniu intencji…, s. 153–223.

[15] Z. Tobor, W poszukiwaniu intencji…, s. 134.

[16] A. Bielska-Brodziak, Wykładnia i interpretacja prawa, [w:] Teoria i filozofia prawa, A. Dyrda (red.), Warszawa 2021, s. 91–92.

[17] A.S. Gold, Absurd Results, Scivener’s Errors, and Statutory Interpretation, „University of Cincinnati Law Review” 2006/75, s. 25

[18] S. Fish, Intention Is all There Is: A Critical Analysis of Aharon Barak’s Purposive Interpretation in Law, „Cardozo Law Review” 2008/29, s. 1109–1146.

[19] Z. Tobor, Krótka opowieść…, s. 111.

[20] T. Pietrzykowski, Bezstronność sędziowska. Lekcje z kryzysu, „Przegląd Sądowy” 2022/1, s. 14.

[21] A. Bielska-Brodziak, Śladami prawodawcy faktycznego. Materiały legislacyjne jako narzędzie wykładni prawa. Warszawa 2017, s. 64–66.

[22] J.F. Manning, What Divides Textualists from Purposivists?, „Columbia Law Review” 2006/106, s. 79.

[23] Por. Z. Tobor, „Wykładnia prawa” [w:] J. Nowacki, Z. Tobor, Wstęp do prawoznawstwa, Warszawa 2016, s. 296 i n.; T. Chauvin, T. Stawecki, P. Winczorek, Wstęp do prawoznawstwa, Warszawa 2021, s. 245; K. Opałek, J. Wróblewski, Zagadnienia teorii prawa, Warszawa 1969, s. 244 i n.

[24] M. Zeifert, Gramatyka przepisu jako przesłanka decyzji interpretacyjnej, Katowice 2019.

[25] Zob. szeroko: T. Grzybowski, Wpływ zmian prawa na jego wykładnię, Warszawa 2013; A. Bielska-Brodziak, Z. Tobor, Zmiana w przepisach jako argument w dyskursie interpretacyjnym, „Państwo i Prawo” 2009, z. 9, s. 18–32; Z. Tobor, Wykładnia historyczna, [w:] Z. Tobor, Prawo – interpretacja – intencja, Warszawa 2022, s. 44–53.

[26] Szeroko na ten temat: A. Bielska-Brodziak, Śladami prawodawcy…

[27] Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Poznaniu z dnia 23 listopada 2010 r., IV SA/Po 583/10.

[28] Por. S. Wronkowska, M. Zieliński, Komentarz do zasad techniki prawodawczej, Warszawa 2004, s. 8.

[29] J. Wróblewski, Wartości a decyzja sądowa, Wrocław 1973, s. 110.