A.I. v. Włochy 70896/17 WYROK ETPCz z dnia 01-04-2021 r.

Izba

Nieuzasadnione postanowienie o zakazie kontaktu rodzica z dziećmi

Art. 8 EKPCz
„1. Każdy ma prawo do poszanowania swojego życia prywatnego i rodzinnego, swojego mieszkania i swojej korespondencji.
2. Niedopuszczalna jest ingerencja władzy publicznej w korzystanie z tego prawa z wyjątkiem przypadków przewidzianych przez ustawę i koniecznych w demokratycznym społeczeństwie z uwagi na bezpieczeństwo państwowe, bezpieczeństwo publiczne lub dobrobyt gospodarczy kraju, ochronę porządku i zapobieganie przestępstwom, ochronę zdrowia i moralności lub ochronę praw i wolności osób.”

Skarżąca – obywatelka Nigerii – przebywała wraz z dwójką swoich dzieci (J. i M.) we włoskim ośrodku recepcyjnym. Z uwagi na niepokojące objawy występujące u M., dziecko zostało umieszczone w szpitalu i zdiagnozowane jako osoba zakażona wirusem HIV. Z informacji przekazanych przez lekarzy, Skarżąca sprzeciwiła się podjęciu leczenia córki, które było konieczne ze względu na zagrożenie zdrowia i życia dziecka. Wskutek tego, miejscowy prokurator złożył do sądu, jak się później okazało skutecznie, wniosek o zawieszenie Skarżącej władzy rodzicielskiej nad M. Na mocy wydanego postanowienia, M. po opuszczeniu szpitala została umieszczona w rodzinie zastępczej. Sąd, z uwagi na podejrzenie stanu zagrożenia dobra dziecka J., nakazał prokuraturze wgląd w sytuację rodziny. Wobec powziętej informacji, jakoby Skarżąca nie wyraziła zgody na poddanie J. niezbędnym badaniom diagnostycznym, sąd postanowił zawiesić jej władzę rodzicielską, umieścić dziecko, wspólnie z matką, jeśli ta wyrazi zgodę, w rodzinie zastępczej, a także nakazać Ośrodkowi Wsparcia Dzieci Doświadczających Przemocy (dalej: Ośrodek) przeprowadzenie oceny, co do możliwości sprawowania władzy rodzicielskiej przez Skarżącą.

Na wniosek Ośrodka, sąd zezwolił na umieszczenie matki wraz z obiema córkami w jednej rodzinie zastępczej, celem ich kompleksowej obserwacji. Kurator pozytywnie zaopiniował sposób, w jaki matka sprawowała opiekę nad dziećmi. Wobec wydanego sprawozdania oraz faktu, że ojciec dzieci zaczął brać czynny udział w życiu rodziny, pełnomocnik Skarżącej wniósł o zezwolenie na próbne umieszczenie rodziny w udostępnionym lokum oraz o uchylenie zawieszenia władzy rodzicielskiej. Złożony wniosek został oddalony, a sąd rozpoznający sprawę ponownie nakazał Ośrodkowi wgląd w sytuację rodziny. Według sporządzonej opinii, opieka Skarżącej ograniczała się do karmienia i zabawy z dziećmi, bez respektowania szkolnego rozkładu zajęć. Wskutek, wszczętego na wniosek prokuratora, postępowania, sąd nakazał zbadanie stanu psychicznego Skarżącej i ustalenie, czy J. i M. znajdowały się w stanie porzucenia oraz zarządził umieszczenie ich w rodzinie zastępczej z możliwością odwiedzin matki raz w tygodniu. Mając na uwadze opinię biegłego, która stwierdzała, że Skarżąca cierpiała na zaburzenia psychiczne w znacznym stopniu uniemożliwiające sprawowanie opieki nad M. i J., sąd uznał dzieci za porzucone i kwalifikujące się do adopcji, a także zakazał matce kontaktowania się z córkami. W uzasadnieniu postanowienia organ wskazał, że zostały podjęte wszystkie możliwe środki, aby pomóc Skarżącej.

Sąd odwoławczy nie uwzględnił, złożonego przez pełnomocnika Skarżącej, wniosku o zastosowanie środka zabezpieczającego w postaci zawieszenia zakazu kontaktowania się z dziećmi. Według nowej opinii biegłego dot. warunków Skarżącej do wykonywania władzy rodzicielskiej, kobieta przyjmowała nieufną postawę w stosunku do otaczającego ją środowiska ze względu na przeżytą traumę migracyjną i występujący zespół stresu pourazowego, które są wynikiem bycia w przeszłości ofiarą handlu ludźmi i przemocy seksualnej. Biegła, powołując się na, niebrane wcześniej pod uwagę, różnice kulturowe, silną więź rodzinną i możliwość udzielenia Skarżącej pomocy psychologicznej, opowiedziała się za uregulowaniem sytuacji z rodziną zastępczą z jednoczesnym przywróceniem matce kontaktu z córkami. Sąd rozpoznający sprawę utrzymał w mocy zaskarżone orzeczenie. Sąd kasacyjny uchylił wydany wyrok i skierował go do ponownego rozpoznania.

• Postanowienie o zakazie kontaktu z dzieckiem powinno być wydane dopiero po uprawomocnieniu się orzeczenia ws. uznania dziecka za kwalifikujące się do procedury adopcyjnej lub, w przypadku sytuacji niecierpiącej zwłoki, powinno wskazywać w uzasadnieniu okoliczności, które przemawiają za koniecznością jego natychmiastowego zarządzenia, szczególnie w przypadku, gdy postępowanie trwa kilka lat. (§90, §95)

• W niniejszej sprawie, biegły psycholog podkreślił w swojej opinii, że utrzymywanie kontaktów rodzinnych ze Skarżącą jest niezwykle istotne z perspektywy budowania tożsamości dzieci. Mimo to, sąd odwoławczy, nie uzasadniając swojej decyzji, oddalił wniosek o zawieszenie zakazu kontaktowania się matki z J. i M. (§91)

• Na organach państwowych ciąży pozytywny obowiązek umożliwiania jednostkom korzystania ze wspólnego życia rodzinnego. W przypadku odstępstwa, władze krajowe muszą zachować równowagę między wchodzącymi w grę konkurencyjnymi interesami, a także wskazać okoliczności, które umożliwiają stwierdzenie całkowitego i ostatecznego zerwania więzi między dzieckiem i rodzicem. (§92)

• W przedmiotowej sprawie, sąd oparł się na problemach wynikających z długoterminowego umieszczenia dziecka w placówce opiekuńczej. Jego zdaniem dziecko umieszczone w placówce żyje w niepewności pomiędzy swoimi rodzicami biologicznymi i rodzicami zastępczymi, co prowadzi do problemów takich jak konflikt lojalności. Co prawda, interes dziecka w procesie podejmowania decyzji musi być nadrzędny, jednak władze krajowe nie starały się dokonać wyważenia interesów dzieci i Skarżącej, a także nie rozważyły możliwości utrzymania kontaktu między dziećmi i Skarżącą, pomimo zaleceń zawartych w opinii biegłego, podczas gdy postępowanie było w toku, a orzeczenie w sprawie zdolności do przysposobienia nie było prawomocne. (§93-94)

• Sąd nie uwzględnił przy wyrokowaniu opinii biegłych w części, w której podkreślono głęboką więź łączącą Skarżącą z jej dziećmi oraz potrzebę stałego kontaktu. Nie podał też żadnego istotnego uzasadnienia, ograniczając się do stwierdzenia, że przerwanie kontaktów było konsekwencją stwierdzenia zdolności do przysposobienia. (§96)

• Orzeczenie przysposobienia należy traktować jako ultima ratio, jeżeli utrzymywanie przez dziecko kontaktu z rodzicami biologicznymi nie leży w jego interesie lub jeżeli taki kontakt mógłby być dla niego szkodliwy. Sąd powinien ocenić, czy istnieje inny model adopcji, który mógłby zostać zastosowany w sprawie i, który w większym stopniu uwzględniałby interes dzieci w utrzymywania kontaktu z biologicznymi rodzicami. (§97)

• Sąd apelacyjny powinien był przeanalizować, czy interes w nierozerwaniu więzi ze Skarżącą miał pierwszeństwo przed niewystarczającymi zdolnościami rodzicielskimi. (§97)

• Dziecko nie powinno być oddzielane od rodziców wbrew jego woli, chyba że właściwe władze zdecydują, z zastrzeżeniem kontroli sądowej oraz zgodnie z obowiązującym prawem i procedurami, że takie oddzielenie jest konieczne ze względu na jego dobro. (§98)

• W niniejszej sprawie, pomimo braku jakichkolwiek dowodów na przemoc lub znęcanie się nad dziećmi i wbrew wnioskom zawartym w sprawozdaniu biegłego, Skarżąca została pozbawiona wszelkich praw do kontaktów z dziećmi, podczas gdy procedura adopcyjna nie została zakończona. Co więcej, J. i M. zostały umieszczone w dwóch różnych rodzinach adopcyjnych, wobec czego należy zauważyć, że zastosowany środek prowadził również do rozpadu więzi między rodzeństwem, co jest działaniem sprzecznym z interesem dzieci. (§101)

• Z uwagi na fakt, że Skarżąca była ofiarą handlu ludźmi, powinna być otoczona szczególną opieką ze strony państwa, również w kontekście możliwości nabycia przez nią zdolności rodzicielskich, które mogłyby pozwolić na utrzymanie przez nią prawa do opieki nad dziećmi. (§102)

Konwencja Narodów Zjednoczonych o Prawach Dziecka, przyjęta w Nowym Jorku dnia 20 listopada 1989 r.
– Art. 9
,,1. Państwa-Strony zapewnią, aby dziecko nie zostało oddzielone od swoich rodziców wbrew ich woli, z wyłączeniem przypadków, gdy kompetentne władze, podlegające nadzorowi sądowemu, zdecydują zgodnie z obowiązującym prawem oraz stosowanym postępowaniem, że takie oddzielenie jest konieczne ze względu na najlepiej pojęte interesy dziecka. Taka decyzja może być konieczna szczególnie w przypadkach nadużyć lub zaniedbań ze strony rodziców, gdy każde z rodziców mieszka oddzielnie, a należy podjąć decyzję odnośnie do miejsca pobytu lub zamieszkania dziecka.
3. Państwa-Strony będą szanowały prawo dziecka odseparowanego od jednego lub obojga rodziców do utrzymywania regularnych stosunków osobistych i bezpośrednich kontaktów z obojgiem rodziców, z wyjątkiem przypadków, gdy jest to sprzeczne z najlepiej pojętym interesem dziecka.’’
[,,1. Les États parties veillent à ce que l’enfant ne soit pas séparé de ses parents contre leur gré, à moins que les autorités compétentes ne décident, sous réserve de révision judiciaire et conformément aux lois et procédures applicables, que cette séparation est nécessaire dans l’intérêt supérieur de l’enfant. Une décision en ce sens peut être nécessaire dans certains cas particuliers, par exemple lorsque les parents maltraitent ou négligent l’enfant, ou lorsqu’ils vivent séparément et qu’une décision doit être prise au sujet du lieu de résidence de l’enfant.
3. Les États parties respectent le droit de l’enfant séparé de ses deux parents ou de l’un d’eux d’entretenir régulièrement des relations personnelles et des contacts directs avec ses deux parents, sauf si cela est contraire à l’intérêt supérieur de l’enfant.”]

-Art. 18
,,1.  Państwa-Strony podejmą wszelkie możliwe starania dla pełnego uznania zasady, że oboje rodzice ponoszą wspólną odpowiedzialność za wychowanie i rozwój dziecka. Rodzice lub w określonych przypadkach opiekunowie prawni ponoszą główną odpowiedzialność za wychowanie i rozwój dziecka. Jak najlepsze zabezpieczenie interesów dziecka ma być przedmiotem ich największej troski.
2.  W celu zagwarantowania i popierania praw zawartych w niniejszej konwencji Państwa-Strony będą okazywały odpowiednią pomoc rodzicom oraz opiekunom prawnym w wykonywaniu przez nich obowiązków związanych z wychowywaniem dzieci oraz zapewnią rozwój instytucji, zakładów i usług w zakresie opieki nad dziećmi.
[,,1. Les États parties s’emploient de leur mieux à assurer la reconnaissance du principe selon lequel les deux parents ont une responsabilité commune pour ce qui est d’élever l’enfant et d’assurer son développement. La responsabilité d’élever l’enfant et d’assurer son développement incombe au premier chef aux parents ou, le cas échéant, à ses représentants légaux. Ceux-ci doivent être guidés avant tout par l’intérêt supérieur de l’enfant.
2. Pour garantir et promouvoir les droits énoncés dans la présente Convention, les États parties accordent l’aide appropriée aux parents et aux représentants légaux de l’enfant dans l’exercice de la responsabilité qui leur incombe d’élever l’enfant et assurent la mise en place d’institutions, d’établissements et de services chargés de veiller au bien-être des enfants.”]

Komentarz Ogólny Komitetu Praw Dziecka ONZ nr 14 (2013) z dnia 29 maja 2013 r.

,, (…) w procesie oceny i ustalania najlepiej pojętego interesu dziecka, należy – jako istotne w omawianej tu sytuacji – uwzględnić poniższe elementy:
(c) zachowanie życia rodzinnego i utrzymanie stosunków (…)
84. W ocenie najlepiej pojętego interesu dziecka należy wziąć pod uwagę to, że zdolności dziecka będą ewoluować. Osoby podejmujące odnośne decyzje powinny w związku z tym rozważać środki, które mogą być weryfikowane i odpowiednio dopasowywane, zamiast wdrażać decyzje ostateczne i nieodwracalne. W tym celu powinny one nie tylko ocenić fizyczne, emocjonalne, edukacyjne i inne potrzeby dziecka w konkretnym momencie podejmowania decyzji, ale także powinny rozważyć wszelkie możliwe scenariusze rozwoju dziecka i poddawać je analizie krótko– i długoterminowej. W tym kontekście decyzje powinny oceniać ciągłość i stabilność obecnej i przyszłej sytuacji dziecka.’’
[[é]léments dont il faut tenir compte lors de l’évaluation de l’intérêt supérieur de l’enfant », les points suivants :
(c) Préservation du milieu familial et maintien des relations (…)
84. Dans l’évaluation de l’intérêt supérieur il faut tenir compte du caractère évolutif des capacités de l’enfant. Les décisionnaires doivent donc envisager des mesures pouvant être revues ou ajustées en conséquence plutôt que de prendre des décisions définitives et irréversibles. Pour ce faire, ils devraient non seulement évaluer les besoins physiques, affectifs, éducatifs et autres de l’enfant au moment de la prise de décisions, mais aussi envisager les scénarios possibles de développement de l’enfant et les analyser dans le court terme comme dans le long terme. Dans cette optique, les décisionnaires devraient évaluer la continuité et la stabilité de la situation actuelle et future de l’enfant.]

Rezolucja Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy z dnia 22 kwietnia 2015 r. nr 2049

,,8. Dlatego też Zgromadzenie zaleca państwom członkowskim: (…)
8.5. zapewnienie rodzinom niezbędnego wsparcia (w tym wsparcia finansowego, materialnego, społecznego i psychologicznego), przede wszystkim w celu uniknięcia nieuzasadnionych decyzji o odebraniu opieki nad dziećmi oraz w celu zwiększenia odsetka udanych powrotów do rodzin po umieszczeniu dziecka w placówce ;
8.6. zapewnić, aby każdemu (tymczasowemu) umieszczeniu dziecka, jeżeli jest to konieczne jako ostateczność, towarzyszyły środki mające na celu reintegrację dziecka z jego rodziną na późniejszym etapie, w szczególności poprzez ułatwianie odpowiednich kontaktów między dzieckiem a jego rodziną, oraz aby podlegało ono okresowym przeglądom;
8.7. unikać – poza wyjątkowymi okolicznościami przewidzianymi prawem i podlegającymi skutecznej (gruntownej i terminowej) kontroli sądowej – całkowitego zrywania więzi rodzinnych, odbierania dzieci rodzicom w chwili urodzenia, uzasadniania decyzji o umieszczeniu dziecka w placówce upływem czasu oraz uciekania się do adopcji bez zgody rodziców;
8.10. dopilnować, by – z wyjątkiem pilnych przypadków – wstępne decyzje o wycofaniu opierały się wyłącznie na orzeczeniach sądowych, aby uniknąć nieuzasadnionych decyzji i zapobiec arbitralnym ocenom.
[8. Par conséquent, l’Assemblée recommande aux États membres : (…)
8.5. d’apporter une aide aux familles avec les moyens nécessaires (y compris financière, matérielle, sociale et psychologique) afin, tout d’abord, d’éviter des décisions injustifiées de retirer la garde de leurs enfants et d’accroître le pourcentage de retours réussis dans les familles après un placement ;
8.6. de veiller à ce que tout placement (temporaire) d’un enfant, lorsqu’il devient nécessaire en dernier ressort, s’accompagne de mesures visant à réintégrer ultérieurement l’enfant dans sa famille, notamment en facilitant les contacts adéquats entre l’enfant et sa famille, et fasse l’objet d’un contrôle périodique ;
8.7. d’éviter, sauf circonstances exceptionnelles prévues par la loi et soumises à un contrôle juridictionnel (approfondi et en temps utile) effectif, de rompre complètement les liens familiaux, de retirer des enfants à leurs parents dès la naissance, de justifier une décision de placement par l’écoulement du temps et d’avoir recours à l’adoption sans le consentement des parents.
8.10. de veiller à ce que, hormis dans les affaires urgentes, les décisions initiales de retrait soient exclusivement fondées sur des décisions de tribunaux, afin d’éviter les décisions injustifiées et de prévenir les évaluations partisanes.’’]

Konwencja Rady Europy ws. działań przeciwko handlu ludźmi z dnia 1 lutego 2008 r.
-Art. 12
,,1 Każda Strona podejmie niezbędne środki legislacyjne lub inne, aby pomóc ofiarom w ich fizycznej, psychologicznej i społecznej rekonwalescencji. Pomoc taka obejmuje co najmniej:
warunki życia zapewniające im utrzymanie, poprzez środki takie jak odpowiednie i bezpieczne zakwaterowanie, pomoc psychologiczna i materialna. (…)”
[,,1. Chaque Partie prend les mesures législatives ou autres nécessaires pour assister les victimes dans leur rétablissement physique, psychologique et social. Une telle assistance comprend au minimum :
a) des conditions de vie susceptibles d’assurer leur subsistance, par des mesures telles qu’un hébergement convenable et sûr, une assistance psychologique et matérielle (…)”]

Adopcja; przysposobienie; ofiara handlu ludźmi; art. 8 EKPCz; prawo do poszanowania życia prywatnego; środek zabezpieczający w postaci zakazu kontaktu z dziećmi; zakaz kontaktu z dziećmi

http://hudoc.echr.coe.int/eng?i=001-208880