Denis i Irvine v. Belgia 62819/17, 63921/17 WYROK ETPCz z dnia 01-06-2021 r.

Wielka Izba

Dalsze stosowanie środka zabezpieczającego w stosunku do osób, wobec których wedle nowego stanu prawnego nie można byłoby orzec tego środka

Art. 5 ust. 1 EKPCz
„Każdy ma prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego. Nikt nie może być pozbawiony wolności, z wyjątkiem następujących przypadków i w trybie ustalonym przez prawo:
a) zgodnego z prawem pozbawienia wolności w wyniku skazania przez właściwy sąd;
b) zgodnego z prawem zatrzymania lub aresztowania w przypadku niepodporządkowania się wydanemu zgodnie z prawem orzeczeniu sądu lub w celu zapewnienia wykonania określonego w ustawie obowiązku;
c) zgodnego z prawem zatrzymania lub aresztowania w celu postawienia przed właściwym organem, jeżeli istnieje uzasadnione podejrzenie popełnienia czynu zagrożonego karą, lub, jeśli jest to konieczne, w celu zapobieżenia popełnieniu takiego czynu lub uniemożliwienia ucieczki po jego dokonaniu;
d) pozbawienia nieletniego wolności na podstawie zgodnego z prawem orzeczenia w celu ustanowienia nadzoru wychowawczego lub zgodnego z prawem pozbawienia nieletniego wolności w celu postawienia go przed właściwym organem;
e) zgodnego z prawem pozbawienia wolności osoby w celu zapobieżenia szerzeniu przez nią choroby zakaźnej, osoby umysłowo chorej, alkoholika, narkomana lub włóczęgi;
f) zgodnego z prawem zatrzymania lub aresztowania osoby, w celu zapobieżenia jej nielegalnemu wkroczeniu na terytorium państwa, lub osoby, przeciwko której toczy się postępowanie o wydalenie lub ekstradycję.”

Art. 5 ust. 4 EKPCz
„Każdy, kto został pozbawiony wolności przez zatrzymanie lub aresztowanie, ma prawo odwołania się do sądu w celu ustalenia bezzwłocznie przez sąd legalności pozbawienia wolności i zarządzenia zwolnienia, jeżeli pozbawienie wolności jest niezgodne z prawem.”

Skarżący popełnili przestępstwa przeciwko mieniu, w wyniku czego (odpowiednio w 2002 i 2007 r.) orzeczono wobec nich środek zabezpieczający w postaci umieszczenia w zakładzie psychiatrycznym na podstawie ustawy o ochronie społecznej z 1930 r. Z opinii biegłych, sporządzonych w toku postępowania, wynikało, że Skarżący cierpią na zaburzenia psychiczne, które sprawiają, że nie są oni w stanie kontrolować swoich zachowań. W 2016 r. weszły w życie nowe przepisy- ustawa o przymusowej izolacji z 2014 r.Po wejściu tych przepisów w życie obydwaj Skarżący wystąpili do sądów o bezwarunkowe zwolnienie z zakładu psychiatrycznego, wskazując, że po zmianie przepisów przestępstwa przeciwko mieniu nie uzasadniały już osadzenia w zakładzie psychiatrycznym. Orzekające w tej sprawie organy i sądy nie wyraziły jednak zgody na zwolnienie, stwierdzając, że ich zaburzenia nadal są groźne, a środki zabezpieczające orzeczone na podstawie ustawy o ochronie społecznej z 1930 r. pozostają w mocy. W ramach kontroli sądowej przyznano jednak Skarżącym odszkodowania za czasowe przebywanie w skrzydłach więziennych.

• Jeżeli sprawa zostaje przekazana do Wielkiej Izby, Trybunał jest związany zakresem dopuszczalności sformułowanym przez Izbę. Zakres sprawy składa się z żądań opartych na określonym stanie faktycznym oraz ich kwalifikacji prawnej. W świetle zasady iura novit curia, Wielka Izba może zmienić kwalifikację prawną naruszeń, jednakże nie może opierać się na żądaniach niezgłoszonych w trakcie postępowania przed Izbą. Nie oznacza to jednak, że Skarżący nie może uzupełnić lub wyjaśnić swoich żądań w toku dalszego postępowania. (§ 98–101) W ocenie Trybunału powołanie się przez Skarżących na kwestie braku proporcjonalności i konieczności ich izolacji, a także warunków izolacji w skrzydłach więziennych dopiero w postępowaniu przed Wielką Izbą stanowi nową skargę, a nie uzupełnienie skargi dotychczasowej. (§ 102–111)

• Art. 5 ust. 1 lit. a–f EKPCz określa zamknięty katalog dopuszczalnych przesłanek pozbawienia wolności, które podlegają wąskiej interpretacji. (§ 124) Wymóg legalności na gruncie art. 5 EKPCz odnosi się do zgodności z przepisami prawa materialnego i procesowego. W tym zakresie Trybunał musi sprawować dość szeroką kontrolę. (§ 125–126) Zgodność z prawem w rozumieniu art. 5 EKPCz oznacza także zgodność z zasadami wyrażanymi przez Konwencję, tj. zasadą rządów prawa, pewności prawa (ochrony przed arbitralnością) oraz proporcjonalności (pozbawienie wolności powinno być ultima ratio i odpowiednie do realizowanego celu). (§ 127–131)

• Pojęcie „osoby umysłowo chorej” (art. 5 ust. 1 lit. e EKPCz) nie podlega ścisłemu zdefiniowaniu ze względu na ewolucję psychiatrii. Zgodnie z kryteriami Winterwerp, pozbawienie wolności osoby umysłowo chorej na podstawie art. 5 ust. 1 lit. e EKPCz musi opierać się na: (1) stwierdzeniu faktycznie istniejącego zaburzenia psychicznego przed właściwym organem na podstawie obiektywnej opinii lekarza, (2) rodzaju lub sile zaburzenia, które uzasadniają izolację, (3) utrzymywaniu się zaburzenia w takim natężeniu, że uzasadnia to przedłużanie izolacji. (§ 134–137)

• Skoro Skarżący w realiach sprawy nie zostali skazani za przestępstwo, lecz zastosowano wobec nich środek zabezpieczający, to trudno uznać, aby miał do nich zastosowanie art. 5 ust. 1 lit. a EKPCz. (§ 139–140) Nie ma wątpliwości, że legalność pozbawienia wolności w sprawach Skarżących powinna być zbadana przez pryzmat art. 5 ust. 1 lit. e EKPCz. (§ 141–143)

• W realiach sprawy Trybunał nie ma powodu kwestionować legalności samego umieszczenia Skarżących w zakładzie psychiatrycznym, kiedy obowiązywała jeszcze stara ustawa. Sporowi podlega natomiast to, czy odpadła przesłanka legalności pozbawienia wolności wobec ustawowego ograniczenia katalogu przestępstw, które warunkują izolację. (§ 144–148) Trybunał nie ma wątpliwości, że gdyby Skarżący popełnili przestępstwa przeciwko mieniu po wejściu w życie nowej ustawy, nie mogliby już zostać umieszczeni w zakładzie psychiatrycznym. (§ 149–152) Sądy belgijskie wyraziły jednak stanowisko, że umieszczenie w zakładzie psychiatrycznym orzeczone na podstawie starej ustawy zachowuje moc. Taka interpretacja prawa nie była arbitralna lub rażąco nierozsądna. (§ 155–167)

• Art. 5 ust. 1 lit. e EKPCz nie wymaga, aby izolacja osób chorych psychicznie zależała od popełnienia jakiegoś rodzaju przestępstwa, a jedynie spełnienia ww. kryteriów Winterwerp. (§ 168–169) Skoro Skarżący w toku postępowania nie kwestionowali tego, że chorują psychicznie w takim stopniu, że uzasadnia to ich izolację, a także że zaburzenia te utrzymywały się przez okres izolacji (jak zostało to potwierdzone przez regularną kontrolę organów sądowych), to kryteria Winterwerp zostały spełnione, a zatem izolacja była legalna w świetle art. 5 ust. 1 lit. e EKPCz. (§ 170–179)

• Z art. 5 ust. 4 EKPCz wynika konieczność przeprowadzenia przez sąd kontroli legalności wszystkich przesłanek pozbawienia wolności w odniesieniu do wymogów wynikających z prawa krajowego, jak i z Konwencji. (§ 186) Z drugiej strony brak naruszenia art. 5 ust. 1 EKPCz nie przekłada się automatycznie na brak naruszenia art. 5 ust. 4 EKPCz. (§ 188) Osoba pozbawiona wolności na podstawie art. 5 ust. 1 lit. e EKPCz powinna mieć możliwość inicjowania postępowań oceniających legalność izolacji w rozsądnych odstępach czasu. (§ 191) W realiach sprawy istniała sprawna, okresowa kontrola legalności pozbawienia wolności przez izby ochrony społecznej i sąd kasacyjny. (§ 193) Wprawdzie wymóg ukończenia trzyletniego okresu próby w celu uzyskania ostatecznego zwolnienia może naruszać art. 5 ust. 4 EKPCz, ale nie jest rolą Trybunału dokonywanie kontroli prawa in abstracto. W realiach sprawy uznano, że stan zdrowia Skarżących nie poprawił się wystarczająco, a zatem kwestia ukończenia trzyletniego okresu próby nie była decydująca dla ewentualnego zwolnienia. W dodatku interpretacja sądu kasacyjnego sugeruje, że nawet przy braku spełnienia wymogu trzyletniego okresu próby, konieczne jest zwolnienie osoby, która nie stwarza już zagrożenia. Przekłada się to na brak naruszenia art. 5 ust. 4 EKPCz. (§ 194–198)

Na podstawie ustawy o ochronie społecznej z 1930 r. osoby oskarżone o popełnienie zbrodni lub poważnego występku i cierpiące na zaburzenia psychiczne powodujące niezdolność do pokierowania swoim postępowaniem, mogły być osadzone w zamkniętym zakładzie psychiatrycznym. [§ 58] Komisje ds. ochrony społecznej (CDS), składające się z sędziego (czynnego lub w stanie spoczynku), lekarza i innego prawnika, sprawowały nadzór nad izolacją w zakładach psychiatrycznych. CDS decydowały (z urzędu lub na wniosek) o warunkowym lub bezwarunkowym zwolnieniu ze szpitala psychiatrycznego, o ile stan zdrowia danej osoby wystarczająco się poprawił. Pacjent mógł składać wnioski o zwolnienie co sześć miesięcy. [§ 65] Orzeczenia CDS podlegały zaskarżeniu do wyższej komisji ds. kontroli społecznej, a następnie do sądu kasacyjnego. [§ 67, 69]

Po serii orzeczeń przeciwko Belgii dotyczących standardów opieki psychiatrycznej, postanowiono uchwalić nową ustawę o przymusowej izolacji z 2014 r., która weszła w życie dwa lata później. [§ 70–71] Zmieniono m.in. standardy sporządzania opinii oraz utworzono specjalne izby ochrony społecznej w sądach penitencjarnych. [§ 72–78] Można było stosować przymusową izolację jedynie wobec osób, które (1) popełniły zbrodnię lub poważny występek, które naruszyły lub mogły naruszyć integralność cielesną lub psychiczną, (2) w chwili popełnienia czynu cierpiały na zaburzenie psychiczne, które poważnie ograniczało możliwość rozpoznania znaczenia swoich czynów lub pokierowania swoim postępowaniem, (3) wykazują ryzyko ponownego popełnienia ww. czynów z powodu zaburzeń psychicznych. [§ 79] Wedle nowej ustawy zwolnienie z zakładu psychiatrycznego staje się ostateczne, o ile pacjent pomyślnie ukończy trzyletni okres próby i nie będzie podstaw do przypuszczenia, że będzie on popełniał przestępstwa lub wyrządzał szkodę innym osobom. [§ 84] W świetle interpretacji sądu kasacyjnego, jeżeli kryteria Winterwerp nie zostają spełnione, pacjenta należy bezwarunkowo i ostatecznie zwolnić z zakładu psychiatrycznego, nawet mimo braku ukończenia trzyletniego okresu próby. [§ 86] Ustawa o przymusowej izolacji zawiera ogólne przepisy przejściowe, stwierdzające, że wszystkie sprawy z kompetencji CDS mają być przekazane do izb ochrony społecznej. [§ 87–89]

Osoby umysłowo chore; izolacja; środek zabezpieczający; zakład psychiatryczny; lex retro non agit

http://hudoc.echr.coe.int/eng?i=001-210363