Shlykov i Inni v. Rosja 78638/11 i in. WYROK ETPCz z dnia 19-01-2021 r.

Izba

Rutynowe skuwanie kajdankami więźniów

Art. 3 EKPCz
„Nikt nie może być poddany torturom ani nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu albo karaniu.”

Art. 6 ust. 1 EKPCz
„Każdy ma prawo do sprawiedliwego i publicznego rozpatrzenia jego sprawy w rozsądnym terminie przez niezawisły i bezstronny sąd ustanowiony ustawą przy rozstrzyganiu o jego prawach i obowiązkach o charakterze cywilnym albo o zasadności każdego oskarżenia w wytoczonej przeciwko niemu sprawie karnej. Postępowanie przed sądem jest jawne, jednak prasa i publiczność mogą być wyłączone z całości lub części rozprawy sądowej ze względów obyczajowych, z uwagi na porządek publiczny lub bezpieczeństwo państwowe w społeczeństwie demokratycznym, gdy wymaga tego dobro małoletnich lub gdy służy to ochronie życia prywatnego stron albo też w okolicznościach szczególnych, w granicach uznanych przez sąd za bezwzględnie konieczne, kiedy jawność mogłaby przynieść szkodę interesom wymiaru sprawiedliwości.”

Art. 13 EKPCz
„Każdy, czyje prawa i wolności zawarte w niniejszej konwencji zostały naruszone, ma prawo do skutecznego środka odwoławczego do właściwego organu państwowego także wówczas, gdy naruszenia dokonały osoby wykonujące swoje funkcje urzędowe.”

Czterech Skarżących odbywało długoletnie kary pozbawienia wolności w różnych więzieniach w Rosji za kwalifikowane zabójstwa, połączone zazwyczaj z wyrokami za przestępstwa z użyciem przemocy przeciwko mieniu i przeciwko zdrowiu innych osób. Podczas opuszczania swoich cel, a także podczas przeszukań, zawsze byli oni skuwani kajdankami za plecami. Takie środki były uznawane za uzasadnione przez komisje penitencjarne ze względu na ciężar popełnionych przez Skarżących przestępstw, liczne przewinienia dyscyplinarne i umieszczenie Skarżących w reżimie dla więźniów niebezpiecznych.

Trzeci i czwarty Skarżący wystąpili do sądu cywilnego w Syktywkarze o zadośćuczynienie za stosowanie kajdanek. Zażądali także swojej obecności na rozprawie. Sąd w Syktywkarze oddalił powództwa bez obecności Skarżących, stwierdzając, że użycie kajdanek było uzasadnione obawą ucieczki, a nie ma podstawy prawnej do sprowadzania Skarżących na rozprawę.

Pierwszy Skarżący nadto przebywał w następujących warunkach: więźniowie byli trzymani w celach pojedynczych, korzystanie za spacerniaka było dozwolone dwa razy w tygodniu, korzystanie z prysznica i telefonu – raz w tygodniu, obowiązywał zakaz zamykania oczu w ciągu dnia, sztuczne światło paliło się w nocy, więźniom obowiązkowo golono głowę co dwa miesiące.

• W realiach sprawy nie było konieczne wyczerpywanie jakichkolwiek środków odwoławczych w prawie krajowym przez Skarżących. Strona rządowa przedstawiła środki w postaci skargi do prokuratora nadzorującego zakład karny (środek wcześniej uznany przez Trybunał za nieefektywny) oraz powództwo cywilne (ale nie przedstawiono jakichkolwiek wyroków, które potwierdzałyby skuteczność tego środka). Skoro oba były nieefektywne, nie można było wymagać od Skarżących wyczerpania środków przewidzianych prawem krajowym. (§ 53–55)

• Skoro środki odwoławcze były nieskuteczne, a praktyka rutynowego skuwania więźniów była sytuacją ciągłą, to okres sześciu miesięcy na wniesienie skargi (art. 35 ust. 1 EKPCz) co do zasady zaczyna swój bieg od ustania naruszenia. W konsekwencji skarga nie może być odrzucona jako spóźniona. (§ 60–65)

• Art. 3 EKPCz nie zabrania wystawiania więźniów na dolegliwości, które immanentnie wiążą się z wykonywaniem kary pozbawienia wolności. Państwa-strony mają jednak obowiązek takiej organizacji systemu więziennego, aby godność więźniów była szanowana. (§ 70–71)

• Użycie kajdanek – jeżeli jest legalne i proporcjonalne – zasadniczo nie prowadzi do naruszenia art. 3 EKPCz. (§ 72) Przy ocenie proporcjonalności zakuwania w kajdanki w warunkach więziennych należy brać pod uwagę m.in. okres stosowania takiego środka, historię przestępstw i przekroczeń dyscyplinarnych więźnia, czy konsekwencje dla zdrowia więźnia. (§ 76) Nieproporcjonalne i nieuzasadnione stosowanie tego środka przymusu jest nieludzkim traktowaniem, niezależnie od tego, czy jest intencjonalne. (§ 75)

• Chociaż Skarżący byli skazani za bardzo poważne przestępstwa i wydaje się, że skuwanie nie miało na celu ich upokorzenia wobec innych, to nie jest to wystarczające uzasadnienie dla stosowania kajdanek. (§ 77–80) Skarżący byli skuwani stale przez bardzo długi okres (w sytuacji pierwszego Skarżącego aż 19 lat), a strona rządowa nie przedstawiła żadnych dokumentów, potwierdzających niebezpieczeństwo, które mieli stwarzać Skarżący dla dyscypliny więziennej. Oceny potrzeby stosowania środków przymusu były bardzo rzadkie i mało wnikliwe. (§ 83–86, 88, 90–91) Brak indywidualnej i regularnej oceny stosowania tego typu środków przymusu zaważył na naruszeniu art. 3 EKPCz. (§ 92–93)

• Nie ma także wątpliwości, że w sytuacji pierwszego Skarżącego doszło do naruszenia art. 3 EKPCz poprzez umieszczenie go w warunkach powodujących znaczne pogorszenie się jego stanu psychofizycznego (cela pojedyncza, bardzo ograniczony dostęp do spacerniaka, brak jakiejkolwiek aktywności). (§ 94–95)

• Sąd krajowy rozstrzygający kwestię nadmiernego stosowania kajdanek w zakładzie karnym powinien – w celu zapewnienia sprawiedliwości postępowania – sprowadzić więźnia na rozprawę lub w inny sposób umożliwić mu aktywne uczestnictwo w postępowaniu sądowym. Ponieważ tego nie uczyniono, doszło do naruszenia art. 6 EKPCz. (§ 102–105)

Art. 86 Kodeksu karnego wykonawczego Federacji Rosyjskiej i art. 30 Ustawy o zakładach karnych przewidują, że środki przymusu (w tym kajdanki) mogą być stosowane w stosunku do więźniów wykazujących opór wobec poleceń funkcjonariuszy służby więziennej, przejawiających agresywną postawę lub zamiar ucieczki, angażujących się w bunt lub inną niebezpieczną działalność albo też gdy mogą zranić siebie lub innych. Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości nakazywało stosować skuwanie kajdankami za plecami, jeżeli więzień, skazany na karę dożywotniego pozbawienia wolności i podejrzewany o możliwość ucieczki albo zranienia siebie lub innych, opuszczał celę. [§ 36–38] Europejski Komitet ds. Zapobiegania Torturom skrytykował jako nieproporcjonalną praktykę rutynowego skuwania więźniów za plecami podczas wizytacji zakładów karnych w Rosji. [§ 46]

Skuwanie; kajdanki; środki przymusu; więźniowie niebezpieczni; dyscyplina więzienna

http://hudoc.echr.coe.int/eng?i=001-207371