Czy będziemy mieli nowe prawo pacjenta?

Czy będziemy mieli nowe prawo pacjenta? Kilka słów o Wieloletniej Strategii Rzecznika Praw Pacjenta na lata 2020-2023 i najnowszym Projekcie ustawy o zmianie ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta oraz ustawy o pomocy społecznej, który 13 listopada 2020 r. trafił do konsultacji.

Ostatnie miesiące to czas wzmożonej debaty poświęconej sytuacji pacjentów – nie tylko tych chorujących na SARS-CoV-2, ale wszystkich pacjentów (w tym również tych, objętych opieką psychiatryczną) – a także próba określenia możliwości zapewnienia dostępu do świadczeń medycznych z zachowaniem standardów praw pacjenta w zmieniającej się rzeczywistości epidemicznej i społecznej. W sprawach ochrony praw pacjentów właściwym centralnym organem administracji rządowej jest Rzecznik Praw Pacjenta – instytucja powołana do życia ustawą z dnia 31 marca 2009 r. (Dz. U. z 2020 r. poz. 849). Katalog działań, które Rzecznik Praw Pacjenta może podejmować w celu ochrony praw pacjenta jest dość szeroki, składają się na niego następujące możliwości:

„1) prowadzenie postępowań w sprawach praktyk naruszających zbiorowe prawa pacjentów;
2) prowadzenie postępowań w trybie art. 50-53 (tj. postępowań wyjaśniających w sprawie indywidualnego pacjenta);
3) w sprawach cywilnych wykonywanie zadań określonych w art. 55 (tj. z urzędu lub na wniosek strony Rzecznik Praw Pacjenta może żądać wszczęcia postępowania lub brać udział w toczącym się postępowaniu na prawach prokuratora);
4) opracowywanie i przedkładanie Radzie Ministrów projektów aktów prawnych dotyczących ochrony praw pacjenta;
5) występowanie do właściwych organów z wnioskami o podjęcie inicjatywy ustawodawczej bądź o wydanie lub zmianę aktów prawnych w zakresie ochrony praw pacjenta;
6) opracowywanie i wydawanie publikacji oraz programów edukacyjnych popularyzujących wiedzę o ochronie praw pacjenta;
7) współpraca z organami władzy publicznej w celu zapewnienia pacjentom przestrzegania ich praw, w szczególności z ministrem właściwym do spraw zdrowia;
8) przedstawianie właściwym organom władzy publicznej, organizacjom i instytucjom oraz samorządom zawodów medycznych ocen i wniosków zmierzających do zapewnienia skutecznej ochrony praw pacjenta;
9) współpraca z organizacjami pozarządowymi, społecznymi i zawodowymi, do których celów statutowych należy ochrona praw pacjenta;
10) współpraca w zakresie przestrzegania praw pacjenta z podmiotami udzielającymi świadczeń zdrowotnych;
11) analiza skarg pacjentów w celu określenia zagrożeń i obszarów w systemie ochrony zdrowia wymagających naprawy;
12) wykonywanie innych zadań określonych w przepisach prawa lub zleconych przez
Prezesa Rady Ministrów” ((Ustawa z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta, .j. Dz. U. z 2020 r. poz. 849.)) .
Realizując ustawowe cele Rzecznik Praw Pacjenta w sierpniu br. opublikował dokument pod nazwą: Strategia Wieloletnia Rzecznika Praw Pacjenta na lata 2020-2023 ((Dokument dostępny pod adresem: https://www.gov.pl/web/rpp/nowa-strategia-rzecznika-praw-pacjenta-na-lata-
2020-2023, (dostęp na dzień 21.11.2020))) (dalej: „Strategia”), w której zawarto szereg postulatów mających na celu wzmocnienie pozycji pacjenta w systemie ochrony zdrowia w Polsce. To lektura obowiązkowa dla wszystkich zainteresowanych nie tylko prawami pacjenta, ale również działaniem służby zdrowia i instytucji pomocowych, działających w obszarze dotyczącym zdrowia Polaków, w tym organizacji trzeciego sektora. Strategia określa nie tylko zadania Biura Rzecznika Praw Pacjenta, ale zawiera również propozycje szeregu działań, które mogą stanowić inspirację dla projektów organizacji społecznych pragnących wesprzeć pacjentów i ich bliskich. W omawianym dokumencie określono trzy filary działalności Rzecznika Praw Pacjenta oraz Biura Rzecznika Praw Pacjenta w najbliższych latach, są nimi: edukacja, bezpieczeństwo i wsparcie ((Strategia, s. 14.)) .
Jedną z diagnoz postanowionych przez Autorów Strategii jest konieczność „stałego przeobrażania systemu ochrony zdrowia w kierunku systemu o charakterze propacjenckim i pacjentocentrycznym” ((Strategia s. 9.)) . Autorzy, słusznie, stwierdzają, że „obecna organizacja ochrony zdrowia wymaga od pacjenta odpowiedniej wiedzy i aktywnego współuczestnictwa w realizacji dostępu do świadczeń zdrowotnych. W wielu przypadkach to Pacjent jest menadżerem swojej ścieżki leczenia” ((Strategia s. 9.)) . Zgodzić należy się z Autorami, którzy upatrują w tym fakcie ograniczenia pogłębiających się nierówności w ochronie zdrowia. Sytuacją niepożądaną z perspektywy zdrowia polskich pacjentów jest fakt, iż sami próbują oni analizować informacje dostępne w Internecie, w tym nawet podejmują próby internetowej weryfikacji procesu leczenia, co, zdaniem ekspertów „może prowadzić do rezygnacji ze świadczeń zdrowotnych, odejście w kierunku samoleczenia, wydłużenia czasu diagnostyki a w konsekwencji przedłużenia czasu lub
odsuwanie w czasie momentu podjęcia leczenia” ((Strategia s. 10.)) . Prawo pacjenta do informacji, jako jedno z najważniejszych praw musi na drodze swej realizacji spotkać sojuszników w osobach m.in.:
personelu medycznego, dlatego też postulowane jest w Strategii „stałe budowanie zaufania Pacjentów do kompetencji kadr medycznych oraz położenie nacisku na współpracę, wymianę informacji i przestrzeganie zaleceń” ((Strategia s. 10.)) , jak również „umożliwienie personelowi medycznemu zdobywanie „kompetencji miękkich, umiejętności odpowiedniego przekazywania informacji i dialogu z pacjentem” ((Strategia s. 10.)) . To wszystko przysłużyć się ma również pogłębianiu postrzegania pacjent w systemie jako „jednostki z uczuciami, pytaniami i niepokojem, wynikłym z konieczności poddania się leczeniu ((Strategia s. 10.)) ”. Na takie wyzwania, niejako naturalne płynące z relacji personel medyczny-pacjent służba zdrowia najbliższych lat musi być przygotowana. Konieczność tego przygotowania dostrzegana jest nie tylko przez praktyków działających w obszarze służby zdrowia, ale również znajduje potwierdzenie w artykułach naukowych poświęconych sytuacji pacjenta w Polsce ((Szerzej zob. A. S. Bartnik, B. Kmieciak, K. J. Kowalska, Patient Rights Within the System of Legal Aid. A Starting Point Towards Medical Anthropology, w: Studia Iuridica 82, 2019, tekst dostępny pod adresem: https://studiaiuridica.pl/resources/html/article/details?id=201064&language=en (dostęp na dzień 21.11.2020).)) . Z tych wszystkich powodów Rzecznik Praw Pacjenta planuje zintensyfikowanie działań w zakresie udzielanego wsparcia pacjentom. Po pierwsze będzie to kontynuacja działań wynikających z ustawy o rzeczniku Praw Pacjenta ((Strategia s. 15.)) , czyli wykorzystanie w większym stopniu możliwości uczestnictwa w sprawach cywilnych toczących się przed sądami na prawach prokuratora oraz podejmowanie dalszych działań systemowych zmierzających do poprawy sytuacji pacjenta oraz proponowanie rozwiązań aktualnych problemów służby zdrowia ((Strategia s. 15.)) . Wsparcie to może polegać również na podejmowaniu inicjatyw, które w swym zamierzeniu będą wzmacniać pozycję oraz kompetencje pacjenta w systemie ((Strategia s. 15.)) . Strategia pokazuje kompleksowe myślenie o poprawie sytuacji pacjenta – trzy filary postrzegać należy jako uzupełniające się i konieczne do wspólnego zaistnienia i realizacji. Widać również wielotorowe podejście do realizacji założeń Strategii. Autorzy wskazują, że zwiększenie świadomości społecznej w zakresie praw pacjenta wymaga podejścia dwutorowego: „z jednej strony ważna pozostaje praca nad wzrostem świadomości praw pacjenta wśród osób, które są, były lub dopiero będą pacjentami oraz ich rodzin czy opiekunów (…) z drugiej strony istotne jest prowadzenie
celowanych działań edukacyjnych, poświęconych wybranym grupom odbiorców” ((Strategia s. 19.)) .

Z związku z powyższymi diagnozami określono w Strategii następujące priorytetowe
kierunki działań o charakterze wsparcia, które mają na celu zwiększenie samoświadomości oraz
samodzielności pacjenta w systemie, są nimi:
„ a) realizacja kampanii informacyjno-edukacyjnych o zasięgu ogólnopolskim i regionalnym,
poświęconych prawom pacjenta,
b) realizacja działań informacyjnych, intensyfikujących rolę Rzecznika w kreowaniu
przyjaznego dla Pacjentów systemu opieki zdrowotnej,
c) przeprowadzenie działań edukacyjnych nt. praw pacjenta, poświęconych wybranym
grupom odbiorców 15 ”.
Tu również wsparcie ma uzupełniać edukacja pacjentów o przysługujących im prawach, co
ułatwić ma ich skuteczniejsze egzekwowanie, a polegać na:
„a) opracowaniu i wydawaniu publikacji informacyjno–edukacyjnych nt. praw Pacjenta i
drogach dochodzenia tych praw,
b) inicjowaniu i prowadzeniu działalności edukacyjno-informacyjnej w zakresie praw osób
korzystających ze świadczeń zdrowotnych z zakresu opieki psychiatrycznej i leczenia
uzależnień realizowanych przez Rzeczników Praw Pacjenta Szpitala Psychiatrycznego,
c) podejmowaniu działań, odpowiadających na indywidualne zapotrzebowanie edukacyjne i
informacyjne w zakresie praw Pacjenta” 16 .
Powyższe działania, uzupełniane pracą Rzeczników Praw Pacjenta Szpitali
Psychiatrycznych na terenie całej Polski dają realną szansę na poprawę sytuacji polskich
pacjentów oraz wzmocnienie ich pozycji w systemie opieki zdrowotnej. Również
kontynuowanie dotychczasowego modelu kierowania Biurem Rzecznika Praw Pacjenta,
dostępność urzędników, wykorzystanie wielu kanałów komunikacji, włączanie w bieżące
tematy pracy Rzecznika organizacji pozarządowych oraz ekspertów może przyczynić się
do realizacji założonych celów i misji wynikającej z ustawy.
Na szczególną uwagę zasługuje również fakt, iż Rzecznik Praw Pacjenta prowadzi
konsultacje w zakresie możliwości wprowadzenia nowego prawa pacjenta, a mianowicie:
„dodania – w ramach prawa pacjenta do świadczeń zdrowotnych – prawa do pomocy ze
strony jednostek, zapewniających całodobową opiekę w uzyskaniu świadczeń
zdrowotnych” 17 . Rozszerzenie istniejącego katalogu praw pacjenta stanowiłoby wyjście
naprzeciw danym wynikającym z diagnoz w zakresie zjawiska starzenia się polskiego
społeczeństwa. Jeśli zaś chodzi o liczbę instytucji, które mogłyby to nowe prawo pacjenta
realizować to, zgodnie z danymi opracowanymi przez Główny Urząd Statystyczny „według

15 Strategia s. 19.
16 Strategia s. 19.
17 Strategia s. 31.

stanu w dniu 31 grudnia 2019 r. na terenie całego kraju działało 1 837 zakładów stacjonarnych
pomocy społecznej oraz 49 filii, które dysponowały 118,9 tys. miejsc (…) przebywało w nich
112,5 tys. mieszkańców, w tym 53,9 tys. kobiet” 18 . Wśród jednostek tych najwięcej w 2019 r.
było „domów pomocy społecznej (47,6%), a w dalszej kolejności placówek zapewniających
całodobową opiekę osobom niepełnosprawnym, przewlekle chorym lub osobom w podeszłym
wieku w ramach działalności gospodarczej lub statutowej (21,0%) oraz schronisk dla
bezdomnych (16,5%). Rodzinne domy pomocy, środowiskowych domy samopomocy (z
miejscami całodobowego pobytu), domy dla matek, noclegownie i pozostałe stanowiły łącznie
14,9% wszystkich zakładów” 19 . W Strategii Rzecznik wskazał, że z informacji posiadanych przez
niego wynika, że świadczenia zdrowotne dla osób przebywających w domach pomocy
społecznej nie w każdym przypadku udzielane są przebywającym tam osobom na czas 20 , osoby
te, prócz tego, że będą wymagać trwałej opieki, uwzględniającej ich stan zdrowia, będę
potrzebować również takiej która polegać będzie na zapewnieniu ciągłości odpowiedniego
leczenia, czy też rehabilitacji, „tym samym konieczne jest pogłębienie nadzoru na styku opieki
społecznej i zdrowotnej. Ma to szczególne znaczenie w przypadku podmiotów, sprawujących
długo-terminową instytucjonalną opiekę nad osobami, które z powodu wieku, choroby lub nie-
pełnosprawności, nie mogą samodzielnie funkcjonować w codziennym życiu. Są to domy
pomocy społecznej oraz placówki zapewniające całodobową opiekę osobom niepełno-
sprawnym, przewlekle chorym lub osobom w podeszłym wieku.” 13 listopada 2020 r. projekt
ustawy o zmianie ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta oraz ustawy o pomocy
społecznej trafił do konsultacji publicznych. Przewiduje on m.in.: „odpowiednie stosowanie art.
11 ust. 1 i 3 ustawy do jednostek zapewniających całodobową opiekę w zakresie nowo
ustanawianego prawa pacjenta, o którym mowa w dodawanym do ustawy art. 8a. Przedmiotowa
norma prawna ustanawia prawo do informacji o prawach pacjenta i celem wprowadzenia
kompleksowości regulacji powinna ona odnosić się również do jednostek zapewniających
całodobową opiekę” 21 . Projektodawcy przewidują ustanowienie zadania Rzecznika Praw
Pacjenta w zakresie współpracy z jednostkami zapewniającymi całodobową opiekę.
Wprowadzenie tych regulacji zapewniłoby w przyszłości bardziej realną szansę na realizację
praw pacjenta w tych jednostkach.

18 Główny Urząd Statystyczny, Informacje sygnalne, s. 1. „Zakłady stacjonarne pomocy społecznej w 2019 r.”
19 Jw.
20 Projekt dostępny pod adresem: https://www.gov.pl/web/rpp/zmiana-ustawy-o-prawach-pacjenta-i-rzeczniku-praw-
pacjenta-oraz-ustawy-o-pomocy-spolecznej-skierowana-do-konsultacji-
publicznych?fbclid=IwAR2wZtFZ1lOUfHHp6f17APNFN8dok5sw4B7D83plxmlihyY67gbjfV4fc3Q (dostęp na dzień:
21.11.2020).
21 Jw.

Dr Katarzyna Julia Kowalska – przewodnicząca Rady Młodych Ekspertów przy Rzeczniku Praw Pacjenta, ekspert Centrum Analiz Legislacyjnych i Gospodarczych.